Azerbaycan’ın tarihsel anıtlarıyla eşsiz bölgesi olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin Ordubad bölgesindeki Gemikaya petroglifleri – kaya üzerindeki resimler eşsiz evrensel tarihi eserlerden biridir. Bu kadim taş yazıtların sahibi eski Türk kabileleridir. Bu tür resimlerin kapsamlı araştırılması, tarih, etnografya, yaşam, gelenekler, paleograf, arkeoloji ve astronomi ile ilgili değerli materyalleri ortaya çıkarmak için imkân sağlamaktadır.
Alangez (Zengezur) sıradağının 3906 metrelik ve ulaşılmaz zirvesi ve aynı zamanda Küçük Kafkasların Azerbaycan kısmının en yüksek tepesi olan Gemikaya (haritalarda – “Kapıcık”), burada bulunan kaya üzerindeki resimler sayesinde son zamanlarda bilim adamlarının ve uzmanların gündemindedir.
Eski insanı sarp kayalıklar arasına yerleşmeye ve sert iklim koşullarında yaşamaya mecbur eden ne idi? Düşmanlardan korunma mı veya yabani hayvan avı için elverişli koşullar mı, yoksa av bolluğu mu? Ve ya iklim değişikliği mi? Ve genel olarak, Gemikaya’nın sakinleri kimlerdi – bizim eski atalarımız mı?
Gemikaya’nın zirvesi, dik ve çökmekte olan yamaç özelliğindeki Zengezur sıradağının Nival-tundra kuşağında yer almaktadır. Burada genellikle geniş ve derin mahmuzlara, moren çöküntüleri ile büyük buz yalağına rastlanmaktadır. Aşırı parçalanmış üst yamaçlarda eğilim bazen 80-90 dereceye ulaşmaktadır. Burada sert karasal iklim hâkimdir. Yılın sıcak aylarında günlük termal rejim ve dağ boğazında hava kütlesinin oluşması nedeniyle Gemikaya’nın zirvesi sık-sık sis ve pusa bürünüyor. Soğuk havalarda bir inversiyon oluşuyor, Aras ovalarına nispeten yüksek sıcaklık görülmektedir. Soğuk-yaz iklim şartlarında bitki örtüsü (başlıca olarak parçalar şeklinde; yaylalarda cılız ardıçlara rastlanıyor) kısa bir vejetasyon dönemi yaşıyor, daha yüksek kuşakta ise bu görülmemektedir. Buradaki mevcut olumsuz iklim koşulları toprağın gelişimine imkân vermemektedir. Bu bölgeleri, Nahçıvan Özek Cumhuriyetindeki “Kız-Gelin” “Garanguş” (Kırlangıç) vb. geçilmez taş kitlelerince oluşan sert volkanik gabro kayaçlarını çöl-kayalık adlandırmak mümkündür. Kendinde birçok kaya üstü resimler bulunduran “Garanguş” yaylası (aynı zamanda Nuh efsanesi ile ilgili olan) Gemikaya zirvesinin eteğinde deniz seviyesinden 3200 metre yükseklikte bulunuyor. Aşınmaya maruz kalan bu kayaların araştırılması bu resimlerin çok eski olduğunu göstermektedir. Bu resimler, yüksek dayanıklı volkanik kayalar üzerine çizilmiştir. Yüksek radyasyon nedeniyle bu kayaçlar, parlak siyahımsı renk almıştır. Nispeten daha geç aşınmaya maruz kalan aynı türden olan kayaçlar açık gri renktedir ve üzerlerinde resim bulunmamaktadır.
Çok eski zamanlardan bu yana halk arasında Gemikaya ile ilgili bir efsane vardır. Bu efsaneye göre, sözde Nuh’un tufanı sırasında, içinde insanların ve hayvanların bulunduğu Nuh peygamberin gemisi (gemi, daha çok “Nuh’un Gemisi” olarak biliniyor) Orta Aras çukurunu çevreleyen Ağrıtaş, Kemkidağı, Gemikaya ve Yılandağ dağlarının zirvesine oturmuştur. Gemikaya’da onlar karaya çıkmış, suyun çekilmesiyle dünyaya yayılmışlardır. Bugün bile, bölge halkı bu efsaneyi büyük bir saygıyla gerçek olarak kabul ediyor ve “Gemikaya” adını Nuh’un Gemisi ile bağdaştırıyor.
Küçük Kafkasya’nın kaya üzerine çizilmiş resimlerini araştıran Ermeni araştırmacı S.B.Petrosyan (bu arada, o hidroloji mühendisidir), resimleri deşifre ederken gerçeği çok abartarak çarptırıyor. S.B.Petrosyan’a göre, onun “ataları” olan eski insanlar ay yüzeyini kayalar üzerine çizmiştir: biraz endişeli ve ciddiyetle araştırmacı şunu açıklamaktadır: “Burada kraterler, vadiler ve dağları görüyorsunuz’. İ.Mosin ve N.Ordinyan yazıyor: “Bu taş harita dört bin yıllıktır” (2). Burada bir soru ortaya çıkıyor: çıplak gözle ayın rölyefini bu kadar dakik görmek mümkün müdür? Yazar, eski insanların obsidyenden (volkanik camı, halk arasında ona “deve gözü” denir) lensler yaptığını ve bu lenslerin toplamından teleskop ürettiklerini, bu teleskopla ayın yüzeyini izleyerek kayalar üzerinde taş haritalar çizdiklerini tahmin etmektedir. Petrosyan’ın optik, lens ve teleskopun oluşum ve çalışma prensipleri ile ilgili en ilkel kavramlara sahip olmadığı izlenimi ortaya çıkmaktadır…
Sonuç olarak, derinleşmeler, çizikler (kireçlenmiş izler) ve rölyef şekiller (veya S.B.Petrosyan’ın “adlandırdığı” gibi “ay kraterleri’, ve “vadiler, ay yolları”) iklim faktörlerinin etkisiyle çizilmiştir ve doğası gereği, insanlar tarafından yaratılmış kaya üstü resimlerden çok farklıdır.
Karşılaştırmalı analiz temelinde ele alınan kaya üstü resimlerin gerçek sahiplerini belirlemeye çalışalım.
Ortaya çıkarılan Gemikaya kaya üstü resimleri, eski insanların genellikle hayvancılık, avcılıkla uğraştığını kanıtlamaktadır, bir dizi resimlerde ise, Güneş de dahil olmak üzere gök cisimleri gösterilmiştir. Yelankaş, Kolpak-Taş (Dağlık Altay), Gobustan (Abşeron) ve Gemikaya (Ordubad) kaya resimlerinde sıkça dans sahnelerine rastlanmaktadır. İnsan biçimli tasvirler incelendiğinde, şematik olarak gösterilen figürlerin geniş grubunu ayırmak gerekiyor. Genellikle onlar farklı çizgilere, cinsiyet belirtisine sahiptir. Tasvir edilen insanlar arasında okçu figürleri dikkat çekmektedir. Çoğu zaman onlar keçi avı sırasında gösterilmiştir. Keçi tasvirleri sadece” Dağlık Altay ve Küçük Kafkaslar’da (Gemikaya) değil, aynı zamanda Kara göl ve Zalha göl (Küçük Kafkaslar, Azerbaycan’ın Kelbecer bölgesi, deniz seviyesinden 3000-3200 m yükseklikte) kayalarında da hakimdir” (4). “Onlar hayvan otlama sırasındaki av sahnelerinde de yer almaktadır. Bazı kompozisyonlarda keçiler hakim konumdadır – bunlar tipik “keçi taşları” veya “teke taşlardır” (Altayca – dağ keçisi taşı)” (5).
Altay grubu kaya üstü resimleri arasında, aynı zamanda Gemikaya resimlerinde boğalar bulunuyor. Altay kaya sanatı için tipik olan geyik tasviridir. Gemikaya’da geyik resimlerinin bulunması da dikkat çekicidir. Boynuzlu geyik birçok Türk kabilelerinde kutsal hayvan olarak kabul edilmekteydi. Yelenkaş taşlarındaki resimler uzun bir zaman içinde yaratılmıştı: Tunç Çağı’na savaş arabaları, öküz (M.Ö. III-II yy.), İskitler dönemi – Gemikaya ve Karagöl kayalarında da bulunan sembolik figürler, okçu resimleri aittir.
Gemikaya resimlerinin çoğu karmaşık konu ve çizgilere sahiptir. Av, topluluk ve aile üyelerinin av etrafında dans sahneleri (büyüklerin ve çocukların katıldığı), aynı zamanda hayvan figürleri (keçi, muflon), boğa arabaları tasvirlerinin yanı sıra Ay, yıldız, Güneş gibi gök cisimleri de tasvir edilmiştir. Bu, kavramanın gelişmesiyle insanın sadece yeryüzü ile değil, aynı zamanda onun çevreleyen gökyüzü ile de ilgilenmesinden kaynaklanıyor.
Ufuk boyunca uzanan Büyükayı takımyıldızı ve ya Ejderha takımyıldızı resimlerinin, takımyıldızların ayı-ayrı parlak yıldızlarının konumunun araştırılması (koordinatlar) ve onların mevcut bilgilerle karşılaştırılması gözlemsel astronomi ve arkeo-astronomi alanlarında yararlı bilimsel veriler sağlayabilir.
Gemikaya’da gnomonlara farklı yerlerde rastlanmaktadır. Üzerinde gnomonlar tasvir edilen taşlar, her bir gnomon spiral ve tarama çizgilerinden oluşturulmuştur. Ufkun üzerinde Güneşin yüksekliğine bağlı olarak, spiralin ortasına yerleştirilen dikey çubuk, tarama çizgilerine uygun olarak yılın ve günün zaman dilimlerini gösteren gölgeyi oluşturuyor; Güneş zirvede olduğu zaman çubuğun gölgesi spiralin uzun halkasına, aşağıda olduğu zaman ise kısa halkasına uygun olmaktadır. Gnomon sayesinde ekliptikin ekvatora eğilimini ve bölgenin coğrafi genişliğini tespit etmek mümkündür.
Tüm bu resimler büyük bilimsel ve tarihi öneme sahiptir. Ortaçağ büyük düşünür, astronom ve matematikçisi Muhammed Nasirüddin Tusi’nin, bazı araştırmacılara göre, yakındaki Nasirvaz köyünden olduğunu belirtmek gerekiyor. Tusi’ye karşı bir saygı olarak, dönemin İran şahının emri ile Ordubad nüfusu o dönem vergilerden muaf tutuldu.
Böylece, Dağlık Altay kaya üstü sanatı ile Gemikaya petrogliflerinin karşılaştırılması onların arasında bir bağlantı olduğunu tahmin etmek, aynı zamanda, bu resimlerin eski Türk kabilelerine ait olduğu sonucuna varmak için imkân veriyor.
Moisey Kalankatlı de Maskular Ülkesinden ve gelişi ile Hunlar arasında Hıristiyanlığı yaymaya çalışan görevli Grigoris’in ölümünden bahseder. Grigoris’in mezarının Haçmaz’da (“haç”- “maz” inkar eki; örneğin: “ol” – “olmaz”) olduğuna dair versiyon vardır. VII. yüzyıl Ermeni coğrafyası “Maskular Ülkesini” Aşağı Samur nehri ile Derbent’in güneyine kadar olan bölge ile sınırlandırıyor (8). Farklı dönemlere ait çok sayıda kaynaklara göre, Hunlar, İskitler ve Maskular Türk kabileleri idi, bazı yazarlar da aynı düşüncedeydi. Örneğin, M.İ.Artamonov Ermeni ve diğer tarihçilere değinerek yazıyor: “Onların hepsine Hun veya İskitler deniliyordu…” (9). “Birçok Arap tarihçileri, onlara göre, Derbent’in güneyinde yerleşen “Maskular Ülkesini” biliyor, ve bu yeri şimdiki Sovyet Azerbaycan’ı olarak tanımlamak gerekiyor” (10), A.Bakıhanov da, “Maskular Tabasaran’ın alt kısmında ve dağlık Kumuk’talar” (11) diye iddia ediyor.
Tarihin babası Herodot, Maskuların, başka değişle Maskatlar veya Massagetler Hazar Denizi kıyısında, aynı zamanda Aras nehri bölgesinde yaşamış olduğunu gösteriyor. Herodot Massagetlerle ilgili şunları yazıyor: “Massagetler buğday ekmez, ancak hayvancılık ve balıkçılıkla geçiniyorlar, Aras nehrinde olağanüstü balık bolluğu vardır, onlar aynı zamanda süt içiyor. Kutsal saydıkları tek Tanrı – Güneştir,. İskitlerin gelenekleri daha çok Massagetlere aittir. Massagetler İskitlerinkine benzer kıyafetler giyiyor, benzeri yaşam tarzı sürüyor. Onların yay, mızrak, savaş baltaları da var.”. (12).
Böylece, yukarıda belirtilenlere dayanarak bir kez daha, eski taş kitabelerin yazarlarının Türk kabileleri olduğunu söylemek mümkündür.
Gemikaya resimlerinin bir özelliğini de kaydetmek gerekiyor. Burada tasvirlerine rastlanan Türklerin totemleri- kurt, boğa, keçi, köpek, özellikle benekli geyikle ilgili çok sayıda yer adları, efsane ve etimolojiler mevcuttur.
Bu bölgede hiçbir zaman “benekli geyiklerin” yaşamaması, bu yerlerin ebedi sakinlerinin, kayalar üzerinde tasvirleri bulunmayan kartallar ve yılanların olması ilginçtir. Bu bir kez daha resimlerin eski Türk kabilelerine ait olduğunu kanıtlamaktadır. Bu gerçeklerle ilgili araştırmacı-etnograflar, tarihçiler ve diğerleri de kendi görüşlerini bildirmelidir.
Ayrıca, Garanguş “yaylasındaki” mezar taşlarının varlığı dikkat çekmektedir. Onların sayısı, bu yerlerin eski insanlar için sığınacak yeri olduğunu kanıtlıyor. Bu mezarların farklı yönlerde yerleşmesi ve mezar taşlarında hakim dinin herhangi bir unsurlarına rastlanmaması da ilginçtir. Eski tarihin tanıkları olan bu taşların yüzeyleri aşınmaya maruz kalmıştır. Bu mezarların açılması ve incelenmesi arkeoloji, etnografya alanlarındaki uzmanlar ve araştırmacılar tarafından yapılması, Gemikaya’nın yerleşim yaşını ve tarihini değerlendirmelerinin gerektiğini düşünüyoruz. Gemikaya’nın Paleocoğrafyasını ve yer adlarının oluşturulması da gerekmektedir.
Bu nedenle, Gemikaya tarihi-etnografik anıtının kapsamlı bir şekilde araştırılması için farklı profillerden bilim adamları ve uzmanlardan (tarihçiler, etnograflar, coğrafyacılar, jeologlar, astronomlar, vb) oluşan yetkili bir komisyon oluşturmak gerekmektedir. Aynı zamanda, incelenmeyi bekleyen eski Türk yerleşimlerinin anıtlarının, mezarlarının bulunduğu Ordubad’ın Göy-Göl, Nebi Yurdu, Garanguş, Kazan Göl bölgelerindeki kaya üstü resimlerinin korunması için acilen koruma oluşturulması da gerekmektedir. Ne yazık ki, Gemikaya’da ve diğer yerlerdeki bazı anıtlar cahil insanlar ve küstah koleksiyoncular tarafından tahrip edilmiştir ki, bu da tüm insanlığın kültür tarihine bir darbedir. Yakın köylerin sakinlerini bu işe celp ederek onları korumak gerekir.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Meclisinin “Ordubad bölgesindeki Gemikaya anıtının araştırılmasına” dair 26 Nisan 2001 yılı kararnamesi bu yönde zamanında atılmış adım olarak kabul edilebilir. Şimdi ise iş bilim adamları ve araştırmacılara kalmıştır.
Kaynak: www.irs-az.com