Türk Tarihi ve Kültür Araştırmaları

XVII. Yüzyılda Haremeyn’in İdaresi Ve İaşesinde Mısır Beylerbeyliği’nin Rolü

0 13.736

Özen TOK

Mısır’ın Müslümanlar tarafından fethinden itibaren Mısır’da kurulan devletler Hicaz bölgesine gereken ilgiyi göstermişler ve buranın ihtiyaçlarını karşılamışlardı. Osmanlılar da Mısır’da hakimiyet kurmalarından itibaren bu geleneği devam ettirmişler ve Mekke emirlerini (şeriflerini) Memlûk Devleti zamanından beri devam eden teamül üzerine vazifelerinde devam ettirmeyi uygun görmüşler ve bunların kendi bölgeleri dahilindeki yetkilerini kabul etmişlerdi.

Osmanlı Devleti, Mısır’da hakimiyeti tesis etmekle daha önceden Memlûklu Devleti’ne tâbi ve stratejik ehemmiyeti olan Orta Doğu ülkeleriyle, mukaddes beldelerin hakimi ve İslam dünyasının maddî ve manevî nüfuza sahip devleti haline gelmişti. Ancak bu yeni fethedilen bölgeler Osmanlı Devleti’nin merkezinden uzak olduğundan buralarda ortaya çıkan meselelerin çözümü Mısır Beylerbeyliği’ne havale olunmuş,[1] böylelikle merkez ve bölge ile olan ilişkilerini sağlamada, devletin bu bölgelerdeki hakimiyetini tesis etmede vezir rütbesinde olan Mısır beylerbeyi birinci derecede sorumlu tutulmuştur.[2] Mısır beylerbeyliği Haremeyn, Kuzey Afrika, Yemen, Habeş ile ilgili konularda önemli rol oynamaktaydı. Bu rolü daha çok kontrol ve yardım noktasında idi.[3] Mevkii icabı Mısır beylerbeyi eyaletin asayişini, asker ve idarecilerin uyumlu görev yapmalarını temin etmek, merkezin siyasetine uygun olarak bölgenin idaresini sağlamak ve çevre vilayetlerle yakından ilgilenmek durumundaydı. Özellikle hac yolunun emniyet altında tutulması için Cidde, Yenbu, Süveyş gibi limanların güvenliğini ve buraların işlerliğinin temini önemliydi. Mısır’ın coğrafî mevkii açısından Arap dünyasının doğu ve batısı arasında orta yerde bulunması, Afrika’dan ve Mağrib taraflarından gelen hac kafileleri için merkezî bir konum teşkil etmekteydi.[4]

Mekke Emirliği’nin imtiyazlı statüsünün korunmasında ve Osmanlıların buna müdahale etmemelerinde Osmanlıların mukaddes yerlere ve Hz. Peygamber sülâlesinden gelen Emir ailesine duyulan hürmetin büyük rolü olmuştur. Bu bakımdan Haremeyn’in raiyeti mesuliyeti Osmanlı sultanlarına intikal edince, Osmanlı merkezî idaresi bölgedeki idarecileri vasıtasıyla burada çıkabilecek menfî hadiselere meydan vermemek için hassas bir siyaset takip ettiler. Zira ortaya çıkabilecek olumsuz bir durum Osmanlı sultanlarının “gazi” sıfatları yanında İslâm’ın koruyucusu olma vasıflarına, ilahî mesuliyetlerine ve âdil bir idare kurma anlayış ve iddialarına ters bir durum teşkil etmekteydi.[5] Hatta Osmanlılar bu bölgelerin sadece idaresiyle değil aynı zamanda da buranın iaşesiyle de yakından ilgilenmişlerdi. Bu noktada Osmanlılar mevcut vakıfları ıslah etmekle iktifa etmedikleri gibi yeni vakıflar da kurarak genişletmişlerdi.[6]

Diğer taraftan Haremeyn bölgesinin Mısır ile olan ilişkisinin sürdürülmesi birkaç yönden kaçınılmaz görünmekteydi. Her şeyden önce coğrafî olarak Hicaz özellikle de uzun kıyı şeridi doğuda Necd’den çok batıda Kızıldeniz’e bakıyordu ve denize egemen herhangi bir güç tarafından kolaylıkla kontrol altına alınabilirdi. İktisadî bakımdan da Hicaz iaşe kaynağının büyük bir bölümü için Mısır’dan gelen tahıla bağımlı bulunmaktaydı. Bu da Mısır’daki idarecilere herhangi bir başkaldırı durumunda güçlü bir avantaj sağlıyordu. Ayrıca Suriye ve Mısır’dan Mekke ve Medine’ye giden büyük hac yollarının askerî bir kuvvet tarafından güvenliğinin sağlanması zorunluydu. Nihaî olarak da Mekke ve Medine Şeriflerinin bölgelerindeki otoritelerini aralarındaki anlaşmazlıklar etkiliyor ve hatta engelleyebiliyordu. Bu bakımdan konumlarını Mısır’ın onayı olduğu sürece koruyabilmekteydiler.[7] Osmanlı döneminde Mısır eyaletine bağlı olan Haremeyn Osmanlılara bağlılığını bildiren Mekke emirleri tarafından idare edilegelmiştir. Osmanlılar Haremeyn bölgesinde oturanların vergilerden muaf tutulması ve geçimlerinin devlet hazinesinden veya vakıflardan karşılanması cihetine gitmişlerdi.[8]

Osmanlılar öteden beri Haremeyn şeriflerine büyük saygı ve halkına riayet ettikleri gibi, Hicaz’a giden hacıların ahvallerini takip etmekten de geri kalmamışlardı. Mısır’ın fethini müteakip Haremeyn emiri tabiiyetini arz etmekle de Hicaz’ın idaresi Osmanlı Devleti adına fiilen Mısır beylerbeyleri eline geçmiş oldu. Mısır’a tayin olunan beylerbeyinin tevcih beratlarında görevleri sıralanırken en başta Haremeyn bölgesindeki görevler yer alırdı.[9] Ayrıca gelen beylerbeyi ilk divanını Divan-ı Kayıtbay’da icra eder ve ilk iş olarak da Hadimü’l-Haremeyn-i Şerifeyn olan padişahın vekili sıfatıyla Haremeyn meselesi görüşülürdü.[10]

Mısır ile Haremeyn arasındaki ilişki, bu bölgeye Kuzey Afrika ve Suriye üzerinden hac için giden kafilelerin emniyeti, Haremeyn’in bütün ihtiyaçlarının Mısır’dan karşılanması sebebiyle organik mahiyet arz etmekteydi.[11] Özellikle Mısır’ın hükümdar ve önde gelen idarecileri zamanla Haremeyn’e tahsis edilmiş pek çok vakıflar vücuda getirdiklerinden bu münasebet daha da ehemmiyet kazanmıştı. Coğrafî konumu itibariyle Batı Arabistan’da nüfuz ve hakimiyetlerini tesis eden Osmanlılar, uzun bir müddet Mekke-Medine, Cidde ve Yenbu’ havalisinin Mısır Beylerbeyliği’ne bağlı olarak idare etmişler, Hicaz bölgesinin işlerini Mısır beylerbeyleri kanalıyla yürütmüşlerdi.[12] Osmanlılar Hicaz’ı nüfuz ve idareleri altına aldıktan sonra Mekke emirlerini Memlûk Devleti zamanından beri devam edegelen görevlerini sürdürmeleri uygun görülmekle birlikte Mekke ve Medine’de Mısır’dan gönderilen kuvvetler bulundurma yoluna gittiler.[13] Osmanlı Devleti, Hicaz’da Mekke emirlerinin hakimiyetini tasdik etmekle beraber oranın kontrolünü de ihmal etmeyerek önceleri Mısır Beylerbeyliği’ne bağlı olarak Cidde’de bir sancak beyliği ihdas etmiştir. Böylelikle emirlere görünüşte bağımsız bir hükümdar gibi yaşama izni verilmekle birlikte, yetkileri son derece nüfuzlu bir memur olan Cidde’deki Osmanlı beyi tarafından dengelenmekteydi.[14] Cidde, Hicaz’ın mühim ticaret iskelesi olup birçok tüccar gemileri buraya uğradıkları için ehemmiyeti büyüktü. Daha sonraları Osmanlı Devleti’nin zayıf düşmeye başladığı tarihlerde Cidde’de yavaş yavaş ecnebi nüfuzu artmaya başlayınca devlet burayı beylerbeylik yaparak işi daha ciddi tuttu.[15] Cidde’nin muhafazası için Mısır’dan asker sevk edilmekteydi.[16] Zira gerek Hicaz işlerini daha yakından takip edebilmek gerekse Mekke emirlerini kontrol altında tutabilmek ve merkezî otoriteyi Hicaz’da hissettirmek için buranın yakından denetimi önemli idi. Cidde XVII. yüzyılda Hicaz bölgesinin idaresi için Cidde’nin müstakil veya Habeş Beylerbeyliği ile birlikte tek bir idareciye verilmesi yoluna gidildi. XVIII. yüzyılın başından itibaren ise Habeş eyaleti de Cidde idarî birimi altına alınarak bölgeye tayin edilen vali, Cidde Eyaleti valiliği, Habeş valiliği ve Mekke Şeyhü’l-haremi unvanı ile tayin edilmeye başlanmıştı.[17]

Osmanlılar zamanında, Emirlerin nüfuzu azalmış, bölgenin bütün idarî ve malî işleri Mısır beylerbeyine havale edilmekle beraber bu işleri yakından idare ve takip etmek üzere devlet tarafından Mekke ve Medine’ye Kadılar, Nazır-ı emvaller ve Şeyhü’l-haremler tayin edilmişti.[18] Bunlar aracılığıyla buralarda ortaya çıkan meseleler beylerbeyinin de bilgisi dahilinde neticelendirilirdi.[19]

Mısır’dan Haremeyn ahalisine tahsis edilen surre, cerâya, alîk ve saireye mutasarrıf olanların muameleleri Mekke emiri ile Mısır beylerbeyi tarafından takip edilirdi.[20] Böylelikle tahsisatların Haremeyn’deki hak sahiplerine ulaşması ve denetimi sağlandığı gibi diğer taraftan da Mısır hazinesinin de harcamalarının kontrollü yapılması sağlanmış olurdu. Zira malî yardımların yerine ulaştırılması ancak yakından denetlendiği ölçüde etkili olabilmekteydi

Mekke emiri olan kimse vefat etmesi, azil veya istifa ile makamı boşaldığı zaman yerine tayin olunacak yeni emir, Mekke kadısı ile Mısır, Şam, Cidde beylerbeylerinin arz ve inhaları üzerine padişah tarafından tayin edilirdi.[21] Mısır beylerbeyi Mekke emirlerinin tayin ve azil karalarında, Mısır Emirü’l-haccın vermiş oldukları raporlardan istifade ederlerdi.[22]

Ayrıca Emir ailesine mensup olanlar Mekke’den çıkıp, Kahire’ye veya İstanbul’a gitmek istemeleri halinde dönemin Emirinden izin temessükü almak durumunda idiler. Şayet izin temessükleri yoksa geri iade edilmeleri esas idi.[23] Bu uygulama daha ziyade bölgede emirlerin hareketlerini kontrol etmeye ve ileride herhangi bir huzursuzluk çıkmasını önlemeye yönelik idarî bir tedbir idi.

Haremeyn bölgesinin muhafazası Mısır askerleri tarafından sağlanırdı. Bu askerler burada nöbet usulüyle tayin edilirlerdi. Buraya tayin edilen askerlerin tahsisatları Mısır hazinesinden karşılanmakta ve Haremeyn bölgesine gönderilen mirî gılalden tahsisatları bulunmaktaydı.[24] Mekke’nin muhafazası için nöbet usulüyle 500 Mısır neferi bir yıllığına görevlendirilirdi. Burada muhafaza ve vaki olacak başka hizmetlerde istihdam edilirlerdi. Mısır askerlerinin denetimi ve vazifelerini yerine getirip getirmedikleri, Mekke emiri tarafından denetlenir, bunlarla ilgili ortaya çıkacak meselelerin çözümü merkezî hükümetin kararları doğrultusunda Mısır beylerbeyi ve Mekke emiri tarafından yerine getirilirdi.[25]

Mekke emirlerine Cidde gümrüğü hasılatının yarısı varidat olarak tahsis edilmişti.[26] Bu varidatı tahsil için emirler Cidde’de “Emin” isimli bir memur bulundururdu. Ayrıca Mısır’da bulunan bazı karyelerin gelirleri de Mekke emirlerine tahsis edilirdi. Mekke şerifleri bu karyeleri icara vermek suretiyle işletirlerdi.[27] Mısır hazinesinden de nakdî olarak kendilerine yılda 4000 şerifî altın tahsisat bağlanırdı.[28] Bunlara ilâve olarak Mısır hazinesinden de zahire bahası verilirdi.[29]

Haremeyn’de vazife gören idarecilerin tayini, Mısır beylerbeyi ve defterdarı tarafından Asitane’ye inha olunurdu. Mekke emiri, Haremeyn’in bütün işlerini Mısır beylerbeyine arz eder, onun tetkik ve tasvibiyle durumu Asitane’ye bildirilirdi. Haremeyn’in bütün masraf ve ihtiyaçları Mısır hazinesinden ve Cidde gelirinden karşılanırdı.[30] Ayrıca Haremeyn’de yapılması gereken inşaat ve tamirlerin masrafları da Mısır hazinesinden verilirdi.[31] XVII. yüzyılın sonlarına doğru Haremeyn bölgesinde ihtiyaç duyulan tamir ve benzeri harcamalarda kullanılmak üzere sürekli bir gelir kaynağı tahsis edilmesi yoluna gidildi.[32]

Mısır’dan Haremeyn’e aynî tahsisat kabilinden her sene Mısır’dan Haremeyn’deki muhtaçlara gönderilen ve gılal denilen zahire ve deşişe,[33] sultanlar tarafından tesis edilen Deşişe-i Kübra,[34] Hasekiye-i Kübra,[35] Hasekiye-i Suğra,[36] Muradiye (Deşişe-i Suğra)[37] Deşişe-i Mehmediye[38] ve Ahmediyye[39] gibi vakıflar aracılığıyla gönderilirdi. Haremeyn vakfına ait olan Mısır’daki köylere deşişe köyleri denilirdi. Bu köyler vergiden muaf idiler.[40]

Kurulan bu vakıflar nazırları tarafından idare edilmekte ve bunların da geniş bir yardımcı kadroları bulunmaktaydı. Bu vakıflar çoğunlukla aynî yardımı esas aldığından Mısır’da önemli iktisadî müesseseler halinde kendilerini göstermişlerdir. Zira bu vakıflar Haremeyn bölgesinde önemli malî hizmetler gördükleri gibi, Mısır’da da birçok kişiye istihdam alanı oluşturmalarıyla Mısır’ın ekonomisine olumlu katkıları olmuştur.

XVII. yüzyılın başlarında, Mısır’da bulunan Sultan Mehmed Han, Sultan Murad Han, Gavriye, Kayıtbay, Eşrefiyye ve Haremeyn evkafı nezaretleri tek bir nazırın nezaretinde olmak üzere Darü’s saâde ağasına bağlanmıştı.[41] Ancak bu şekildeki uygulamanın vakıfların şartlarına aykırı olduğu gerekçesiyle kısa bir süre sonra yeniden eski düzene geçilerek beylerbeyinin uygun göreceği Nazırlar tarafından idare edilmesi esasına dönülmüştü.[42] Bu vakıflar İstanbul’dan gelen Darüssaâde ağaları tarafından idare edilirdi. Ancak bu uygulama değiştirilerek Mısır Beylerbeyi İbrahim Paşa’nın 1081 (1670)’de ıslahatları sırasında Deşişe-i Kübra nezaretine Yeniçeri ağası, Haremeyn Vakfına Yeniçeri başçavuşu ve Hasekiye Vakfına Azaban kethüdasının tayin edilmesi yoluna gidildi.[43] Ancak bu tevliyetler bu ocaklar tarafından da iyi idare edilemediğinden[44] dolayı 1101 (1690) senesinden itibaren tevliyetler bu ocaklardan alınarak itimat edilir mütevellilere verilmişti.[45]

Haremeyn bölgesine Mısır’dan gerek mirî ve gerekse vakıflar kanalıyla tahsis edilen gılallerin hak sahiplerine ulaştırmasını sağlamak başta Mısır beylerbeyi olmak üzere Haremeyn evkafı nazırlarına ait idi.[46] Haremeyn bölgesine gönderilen mirî buğdayın büyük ölçüde kaynağı Mısır’ın Said bölgesi idi.[47] Bu bölgeden elde edilen buğdaylar Nil nehrinin kenarında bulunan mirî ambarlara konulur ve daha sonra Süveyş’e kara yoluyla nakledilirdi.[48] Ayrıca Mısır’dan Haremeyn’e mirî gılalın nakledilmesi için Süveyş’te yeterli miktarda gemi hazır bulundurulur ve bu konuyla Sefayin Nezareti ilgilenirdi.[49] Bu yüzyılın sonlarında Mısır defterdarı olanlar aynı zamanda Sefayin nazırlığı görevini de yürütmeye başlamışlardı.[50] Gemilerin tamiri, yenilenmesi gibi çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik tahsisatları bulunmaktaydı.[51] Süveyş’in ve daha geniş anlamda Kızıldeniz ve limanlarının güvenliğinin sağlanması gerek içerden ve gerekse dışardan gelebilecek tehlikelere karşı koyulması açısından önemliydi. Bu görev öncelikli olarak Süveyş kaptanının uhdesinde idi. Kızıldeniz’in güvenliğinin önemi, Avrupa kafilelerinin bu bölgelerde bulunmalarından dolayı gerekli olduğu gibi Haremeyn’deki emirlerin, şeriflerin isyanları durumunda da kendini hissettirmekteydi.[52]

Mekke’ye gılalın ulaşması ile Mekke’deki mahkemede bir meclis icra edilir ve Mekke kadısı, Mekke şerifi, Şeyhü’l-harem ve Cerâya katibi hazır bulunur ve müstahak olanlara tevzi edilmesi sağlanırdı. Aynı şekilde Medine gılali de Yenbu İskelesi’ne ulaştıktan sonra Beni Harb kabilesi tarafından develerle Medine’ye nakledilir ve burada da Medine kadısı, Şeyhü’l-harem ve Cerâya Katibi ile tevzi işlemi gerçekleştirilirdi. Diğer taraftan Mısır beylerbeyi gılallerin müstahak olanlara ulaşıp ulaşmadığını kontrol için müfettişler gönderirdi.[53] Haremeyn fukarasına tahsis edilen gılalin muayyen miktarda ve kalitede gönderilmesine azamî ölçüde dikkat edilmesi, tayin edilen tahsisat hangi cinsten ise aynısının değiştirilmeden verilmesi aynî takdir edilmiş ise aynî olarak verilmesi gerekmekteydi.[54] Ayrıca, Haremeyn ahalisine tayin edilen tahsisatların hak sahipleri tarafından tasarruf ettirilmesi ve bu konuda gereken tedbirlerin alınmasına beylerbeyi nezaret etmek durumundaydı.[55]

XVII. yüzyılda Mısır’dan Haremeyn’e gönderilegelen gılallerin Nil nehrinin taşmasına bağlı olarak ortaya çıkan kıtlık durumlarında aksamalar baş gösterdiği gibi, denetimlerin yetersizliği ve deşişe vakıflarının ihmalleri gibi çeşitli sebeplerle meydana gelen gecikmeler merkezin gündemine de gelmekteydi.

Haccın tahıl ve fonlar açısından temel kaynağı Mısır’dı. Mekke’deki tahıl fiyatları Mısır’dakinden daha yüksek olduğu için tahılın yerine daha fazla para gönderilmesi Hicaz’daki alıcıların aleyhine oluyordu.[56] Haremeyn, Mısır’dan gelen yiyeceğe bağımlı olduğu gibi Memlûk gelenekleri halkın yaşamının birçok yönünde önem taşımayı sürdürmekteydi. Bu bakımdan Hicaz ve Kahire arasındaki ilişkiler özellikle yakındı ve Mısır beylerbeyinin Mekke ve Medine’deki gelişmelerden haberdar olması ve bu bilgileri İstanbul’a iletmesi gerekmekteydi. Bununla birlikte aradaki mesafenin uzaklığı ve Mekke emirinin nispî bağımsız konumu Mısır beylerbeyinin Hicaz’ın günlük olaylarında etkili bir rol oynamasını engellemekteydi. Osmanlı padişahları sık sık Mısır beylerbeyinden Haremeyn ahalisine tahsis ettikleri aynî ve nakdî tahsisatın zamanında ulaştırması istenmekteydi. Mısır beylerbeyinin bu meselede en hassasiyet arz eden durumu Haremeyn’in geçimine katkısı olan ve Mısır’da bulunan köylerin yönetiminin denetlenmesinde idi. Bu denetlemede beylerbeyinin başarısız olması durumunda Haremeyn’in iaşe durumu derinden etkilemekteydi.[57]

Mısır’dan Haremeyn’e nakdî olarak da Surre-i nakdiye olarak Haremeyn ve Kudüs ahalisine her sene nakit para gönderirlerdi.[58] Yavuz Sultan Selim Mısır’dan Haremeyn’e yapılan bütün vakıfları ipka ettiği gibi Memlûklerin Mısır’dan Haremeyn’in muhtaçlarına göndermiş oldukları surreyi iki katına çıkarmıştı.[59]

Önceleri Mısır’dan gönderilen surre Şam Emirü’l-hacı vasıtasıyla ulaştırılırdı. Daha sonra değişikliğe gidilerek Mısır’dan gönderilegelen surre[60] 1099 (1688)’dan itibaren[61] Şam üzerinden gönderilmeyip doğrudan Mısır Emirü’l-haccı[62] vasıtasıyla Haremeyn’e gönderilmeye başlandı. XVII. yüzyılda Mısır’dan tahsis edilen surrenin miktarı ise 60.228 kı’ta altın idi.[63] Diğer taraftan Şam’dan hacılar kalkmadan evvel Surre eminleri tarafından Şam’dan Kudüs’e götürülüp, Surre defterleri gereğince ve kadıların marifetiyle eda ederlerken bu kaideden vazgeçilerek, surrelerin hacıların dönüşü esnasında verilmesi şeklinde bir uygulama getirilmişti. Böylelikle Mısır’dan Mekke’ye götürülmeye ve orada Emirü’l-hac aracılığıyla Surre eminine teslim edilmesi esası getirilmiş oldu. Ancak Emirü’l-hac olanların parayı çeşitli işlerde kullanmalarıyla, surre hazineden çıktığı halde sahiplerine tevzi edilmemiş oluyordu. Bu durum üzerine Kudüs ahalisine ait surrelerin Mekke’ye götürülmesine son verilip, müstakil bir hazine olarak gönderilmesi ve kadıya teslim ve hüccet ettirilip, kalede muhafaza edilmesi ve surre defterleri ulaştığı zaman defterlere göre tevzi edilmesi esası getirildi.[64] Surre alayının yolu aynı zamanda hac yoluydu.[65]

Ayrıca Mısır’da Sadakat-i Cevâlî ismi altında gayrimüslimlerden alınan cizyenin çoğu Kanunî Sultan Süleyman zamanından itibaren Haremeyn ahalisine tahsis olunmuştu.[66] Cizye aynı zamanda mukataa olarak Emin-i Cevâlî’ye verilmişti. Cevâlî gelirleri iki kısımda taksim ediliyordu. Bir kısmı maaş, mükâfat olarak din adamlarına ulemaya veriliyor, diğer kısmı da Mısır İrsaliye hazinesine dahil ediliyordu.[67]

Haremeyn evkafından verilen tahsisatların ulaştırılması, Mısır Emirü’l-haccının Hac kafilesi ile birlikte götürmesi şeklinde olurdu. Haremeyn ahalisine tahsis edilen vakıf gelirlerinin vakıf şartlarında belirtildiği üzere yerine getirilmesi hususuna azami derecede dikkat edilmesi istenirdi. Merkezî hükümet Mekke ve Medine halkına ödenek sağlamada aksaklığa imkân verilmemesi gerektiğini bilmekte ve buna göre gerekli tedbirlerin alınmasını bölgedeki idarecileri vasıtasıyla sağlamaya çalışmaktaydı. Çünkü herhangi bir aksama, bizzat padişahın meşruiyetini zedeleyebilirdi. Bu nedenle yolsuzlukları engellemek ve ödeneğin belirlenen alıcılara ulaşmasını sağlamak için sık sık fermanlar gönderilmekteydi.[68]

Osmanlılar, Yavuz Sultan Selim’den itibaren Haremeyn örtülerini de Mısır’da yaptırarak göndermişlerdi.[69] Mısır’da dokunan,[70] ya padişah cüluslarında veya her sene Mekke’ye gönderilen sitare yani Kâbe örtüsünden başka, Hadimü’l-Haremeynü’ş-Şerifeyn olan Osmanlı hükümdarlarının I. Ahmed’den itibaren hükümdarlık tahtına oturduktan sonra Kâbe-i Mükerreme ile Ravza-i Mutahhara’nın kisvelerinin İstanbul’da dokutturulması adet oldu. Sitare-i şerife 1018 Cemaziyelevvel sonlarında (Ağustos 1609) deniz yoluyla Mısır’a ve oradan da Kâbe’ye yollanmıştı.[71] Padişah cüluslarındaki Kâbe örtülerinin bu tarihten itibaren İstanbul’da dokutturulması kaide oldu. Yalnız her sene gönderilecek örtüler ise vakıfları gereğince Mısır’da işlettiriliyordu.[72]

Osmanlı memleketlerinden her sene devletçe birinci derecede ehemmiyet verilen iki kafilenin hacca gitmesi adetti. Bunlardan Şam mahmili denilen mahmil Şam’dan ve Mısır mahmili de Kahire’den hareket ederdi.[73] Mısır mahmilinde Fas’tan itibaren Güney Afrika hacı namzetleri bulunurdu. Mağribli hac kafilesi Fas’tan çıktıktan sonra Ramazan ayının ikinci yarısına doğru üç aylık bir yolculuktan sonra Kahire’ye varırlardı. Deniz yoluyla gelenler daha erken varırlardı. Kara yoluyla gelenler Urban tehlikesiyle karşı karşıya iken deniz yoluyla gelenler de korsan tehlikesiyle karşı karşıya idiler.[74] Her yıl Mağrib’den ve Afrika içlerinden gelmiş 30-40 bin hacı adayını toparlayan Mısır kervanının başında Emirü’l-hac bulunurdu.[75] Kervanın finansmanı eyalet bütçesinin temel kalemlerinden birini oluşturuyordu.[76] Cezayir-i Garb’tan Tunus’tan hac farizası için gelen hacılarla ilgili olarak ortaya çıkan meselelerin halledilmesinden ve bunların emniyet içinde gidiş gelişlerinin sağlanmasından Mısır beylerbeyi sorumlu idi.[77]

Hac kafilesinin yola çıkmak için toplanmaya başlamaları Şevval ayının ortalarından itibaren başlardı. Kisve-i şerifenin yapıldığı Kahire’deki Kal’atü’l-Cebel’de bulunan Yusuf Kasrı’ndan[78] çıkarılıp Rumeyle Meydanı’na[79] getirilmesiyle burada Mısır beylerbeyinin de katıldığı resmi tören icra edilirdi. Mısır beylerbeyi, Mısır Hac Kervanı’nın yola çıkarken uğurlama töreninin icra edilmesine de padişahın temsilcisi olarak katılırdı. Zira Yavuz Sultan Selim’den itibaren “Hadimü’l-Haremeyn-i Şerifeyn” olan Osmanlı sultanlarını temsil eden Mısır beylerbeyi idi. Bu bakımdan bu tören hem dinî hem de siyasî açıdan önem ifade etmekteydi.

Hac kafilesinin yola çıkma töreninin en önemli anı, Emirü’l-haccın genellikle askerî eğitim ve resmî geçitler için kullanılan kalenin hemen altındaki Rumeyle Meydanı’na gelmesi esnasında olurdu. Kervan kumandanı Emirü’l-hac, Mısır valisini bu meydanda çadırında ziyaret eder, Emirü’l-haccın beraberinde götüreceği toplar meydana getirilir daha sonra da sancak-ı şerifle birlikte, Mahmil-i şerif meydanda dolaştırılır. Kahire’nin tüm ileri gelenlerinin katıldığı bu törende Mısır beylerbeyi, Emirü’l- hacca yolculukta kendisine gerekecek parayı, yani çöl güzergahındaki Bedevî şeyhleriyle Mekke şerifinin tahsisatlarını, Mekke ve Medine halkına yapılan bağışları ve kervanın diğer ihtiyaçları için ayrılan miktarı alıp almadığını sorardı. Emirü’l-hac teslim alındığını resmen bildirince durum sicile kaydedilirdi. Mısır beylerbeyi daha sonra deveyi gümüş yularıyla Meydan’da dolaştırır ve sonra mahmili kervan kumandanı olan Emirü’l-hacca teslim eder ve paşa çadırına dönerdi. Daha sonra Emirü’l-hac’da mahmili dolaştırıp kervan yola koyulurdu. Bundan sonra kafilenin Kahire’nin dışına doğru çıkışı başlar ve Babu’n-Nasr’dan çıkıp, Birketü’l-hac’a gelinir ve burada yapılan divan toplantısıyla surre teslim edilir sonra Acrud, Süveyş, Nahl, Akabe, Mevlih, Ezlem, el-Vech ve buradan da Yenbu’a ulaşılırdı.[80]

Osmanlı merkezî yönetimi bazıları Hac güzergahının[81] civarında yaşayan Bedevilerin desteğini sağlamayı amaçlayan birtakım önlemler aldı.[82] Alınan bu önlemlerin etkisini göstermesi her şeyden önce bölgede bulunan Osmanlı idarecilerinin yakından takip etmelerine bağlı idi. Bu bakımdan başta Mısır beylerbeyi olmak üzere Mısır Emirü’l-haccı birinci derecede Hac organizasyonunun başarılı şekilde icrasında sorumlu kimselerdi.

Hacıları sükûnet içinde Mekke’ye götürüp getirmek Emirü’l-haccın sorumluluğundaydı. Bu aynı zamanda Urbanın muhtemel taarruzuna karşı korumayı da gündeme gerektirmekteydi. Gerektiğinde harp etmek durumunda kalınabilmekteydi. Emirü’l-Hac hac kafilesi ile beraberinde götürülen Surrenin de muhafazasından sorumlu idi. Gönderilen bu surrenin Haremeyn eşrafına ve Haremeyn fukarasına tevzi ettirmek, uğranılan menzillerde gerekli levazımı hazır bulundurmak ve en önemlisi de dinî bir vecibe olmasından dolayı haccın süresi içinde ifa edilmesini sağlamak gibi oldukça önemli rolleri üstlenmekteydi.[83] Bundan başka, Bedevîlere ve hac kervanına eşlik eden muhafız birliğinin kumandanına ödeneklerini dağıtmaktan sorumluydu. Kervanın farklı mola yerlerinde ne kadar süre kalacağına karar veren oydu.[84] Padişahın ihsanlarının Haremeyn’e güvenle ulaşmasını sağlamak da onun sorumluluğundaydı.[85]

Mısır hac kafilesinin güvenliğini sağlamak üzere Mısır Emirü’l-haccın kumandasında gönderilecek askerlerin seçimi ve bunların hac süresince gerek hac kafilesinin güvenliğini sağlama hususunda ve gerekse vardıkları yerlerde huzursuzluğa sebebiyet vermemeleri noktasında gereken titizliğin gösterilmesi önem arz etmekteydi.[86] Emirü’l-haccın emrine hac serdarının komutasında Mısır askerlerinden seçilen 500 nefer yardımcı olurlardı.[87]

Hac kervanının en başında aşılacak çöl menziline aşina ve genellikle Bedevî olan çöl kılavuzları yol alırdı. Onları sakalar ve ileri gelenler izlerdi. Ardından kervanın taşıdığı surre ve hacı adaylarına çeşitli hizmetler veren Bedevilere yapılacak ödemeleri içeren nakit para gelirdi. Parayı askerler korurdu ve kervanın topçuları paranın hemen yakınında yol alırdı.[88] Kahire kervanına eşlik eden sayısız memur arasında[89] Emirü’l-haccın kethüdası kilit mevkii işgal ederdi. Her önemli kararın alınmasında kendisine danışılması zorunluydu. Kervanla birlikte yolculuk ederek kervanın güvenliğini sağlayan Bedevilere yapılacak ödemelerden sorumluydu. Bu ödemelerin herhangi bir sebeple yerine getirilmemesi halinde Bedeviler hac adaylarına saldırmak ve tahsisatlarını askeri yollardan almak hakkını kendilerinde görüyorlardı. Bu nedenle surre yalnızca alınan hizmetlerin ücreti değil, kervanı Bedevi saldırılardan korumanın bir yolu olarak da görünmekteydi.[90] Ayrıca Mısır ve Suriye eyaletleri arasındaki çekişmeler çöl kabilelerinden alınacak desteği engellerse hacı adaylarının güvenlikleri meselesi ortaya çıkabilirdi.[91]

Osmanlılar, Emirü’l-haccın bu önemli görevleri yerine getirmesi için ihtiyaç duyduğu malların bol bir şekilde temin edilmesi için hazineden tahsisat yapılırdı. Hac kafilesine infak edilmek üzere Emirü’l- hacca irat olmak üzere tahsis edilmiş iltizamlar vardı. Başlangıçtan beri Emirü’l-hacca Şarkıyye ve Kalyubiyye vilayetlerinden gelirler tahsis edildiği gibi ayrıca kahve vergisinden elde edilen gelirlerde tahsis edilmişti. İhtiyaç duyulduğunda da Mısır İrsaliye hazinesinden yardım yapılmaktaydı.[92]

Sonuç olarak Osmanlıların Haremeyn bölgesindeki bu malî yardımları ve buralarda imar faaliyetlerinde bulunmaları dinî bir vecibe olmasının yanında siyasî açıdan da önem arz etmekteydi. Zira Osmanlı sultanlarının bu tür faaliyetleri Hac’ın koruyucusu olarak Osmanlı Devleti’nin meşrulaşmasında belirli bir rol oynamaktaydı. Bu işlerin en bariz örneğini Mekke ve Medine’ye yapılan çeşitli kamu yapıları teşkil etmekteydi.[93] Diğer taraftan Hicaz’daki kutsal yerler ile Hac, her yıl Osmanlı İmparatorluğu içindeki en büyük ödeme ve değerli maden akışına neden olmaktaydı. Hac kervanlarının iaşesi yol üzerindeki aşiretlere güvenlik için yapılan ödemeler, kervanlara katılan ve sayıları on binleri ve kimi yıllar yüz binleri bulan hacı adayının yanlarında taşıdıkları fonlar her yıl Mısır, Suriye ve Anadolu’dan Hicaz’a büyük miktarlarda altın ve gümüş akışına da yol açmaktaydı.[94] Özellikle de Mısır Eyaleti’nin, Haremeyn’e yapılan yardımın büyük bir kısmının gerek kaynağı durumunda olması ve gerekse organizasyonunu yürütmesi bakımından, Osmanlı Devleti’nin Haremeyn ile olan münasebetlerinde ve buradaki siyasetini icrasında aktif rol aldığı görülmektedir.

Özen TOK

Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

Alıntı Kaynağı: Türkler, Cilt: 9 Sayfa: 936-942


Dipnotlar:
[1] Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asırda Mısır Eyaleti, İstanbul 1990, s. 263.
[2] Mısır beylerbeyi “Beylerbeyi”, “Emirü’l-ümera”, “Muhafız”, “Hafız-ı Mısır el-Mahrûse”, “Hakim-i Mısır el-Mahrûse”, “Vali-yi Mısır” sıfatlarının yanı sıra “Hafız-ı ed-Diyaru’l-Mısrıyye ve’l- Aktaru’l-Hicaziyye”, “Kafilü’l-Memalikü’ş-Şer’iyye el-İslamiyye bi’d-Diyari’l-Mısrıyye ve’l-Aktaru’l- Hicaziyye” sıfatlarıyla da anılmıştı. Bu konuda bkz. Kahire Darü’l-Vesâik el-Kavmiyye, Kısmetü’l- Askeriyye Defteri, Nr. 29, s. 224; es-Seyyid, a.g.e., s. 102; Salah Ahmed Heridî, Dirasât fi Tarihi Mısr el-Hadis ve’l-Muâsır, İskenderiye 2000, s. 154; Doris Behrens-Abouseif, Egypt’s Adjustment to Ottoman Rule Institutions, Waqf and Architecture in Cairo (16th and 17th Centuries), Leiden 1994, s. 49; Michael Winter, Egyptian Society Under Ottoman Rule 1517-1798, New York 1991, s. 12; Mustafa Berekat, el-Elkab ve’l-Vezâif el-Osmaniyye, Kahire 2000, s. 65-69.
[3] Es-Seyyid, a.g.e., s. 263.
[4] Hüsam Muhammed Abdulmutî, el-Alâkatü’l-Mısrıyye el-Hicâziyye fi Karni’s-Sâmin Aşer, Kahire 1999, s. 21.
[5] Feridun Emecen, “Hicaz’da Osmanlı Hakimiyetinin Tesisi ve Ebu Nümey”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, Yıl: 1988-1994, İstanbul 1994, s. 90.
[6] Stanford Shaw, “The Ottoman Archives as a Source For Egyptian History”, Journal of American Oriantal Society, C. 83, Yıl: 1963, s. 447. Yavuz Sultan Selim’den sonra ise Haremeyn’e surre gönderilmesi siyasî vazife haline gelmişti (M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul 1993, s. 284; İbrahim Ateş, “Osmanlılar Zamanında Mekke ve Medine’ye Gönderilen Para ve Hediyeler”, Vakıflar Dergisi XIII, s. 114; Münir Atalar, “Türklerin Kâbe’ye Yaptığı Ekonomik Yardımlar”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXI, Ankara 1989, s. 264).
[7] Donald Edgar Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, YKY, Çeviren: Bahar Tırnakçı, İstanbul 1999, s. 155.
[8] İlhan Şahin, “XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Taşra Teşkilâtının Özellikleri”, XV. ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, İstanbul 1999, s. 132.
[9] Es-Seyyid, a.g.e., s. 265.
[10] Evliya Çelebi, Seyehatnâme X, İstanbul 1938, s. 405.
[11] Meselâ Mısır Beylerbeyi Ali Paşa’ya Evasıt-ı Cemaziyelahir 1104’te (Mart 1693) gönderilen hükümde Şam taraflarında kıtlık olduğundan dolayı Şam Hac kafilesinin ihtiyacı olan zahirenin tedarikinde güçlük çekildiğinden bahisle Mısır’dan cari olan narh üzere 10. 000 keyl zahirenin tedariki istenmişti [Başbakanlık Osmanlı Arşivi Divân-ı Hümayun Mühimme Defteri (MD) 104, s. 160, hkm. 684]. Benzer taleplerle ilgili hükümler için bkz. MD 110, s. 491, hkm. 2217, Evasıt-ı Rebiyülahir 1110/Ekim 1698; MD 110, s. 577,           hkm. 2651, Evail-i Şaban 1110/Şubat 1699.
[12] İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 2. Baskı, Ankara 1984, s. 18.
[13] Uzunçarşılı, a.g.e., s. 25.
[14] Evliya, X, s. 130; Suraiya Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), Çeviren: Gül Çağalı Güven, İstanbul 1995, s. 7.
[15] Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme, s. 27.
[16] Her yıl Mısır’dan Cidde’ye 400 neferin gönderildiğine dair bkz. MD 106, s. 354, hkm. 1361, Evail-i Cemaziyelevvel 1107/Aralık 1695.
[17] Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti, TTK, Ankara 1996, s. 132-133.
[18] Es-Seyyid, a.g.e., s. 265.
[19] Medine’de cari olan su yollarının Medine’de sakin olan bazı kimselerin su yollarına set çekmek suretiyle su yollarının harabına sebebiyet vermelerinden dolayı bunun menine dair gönderilen hüküm için bkz. MD 82, s. 128, hkm. 274, 23 Cemaziyelahir 1027/17 Haziran 1618.
[20] MD 98, s. 158, hkm. 525, Evasıt-ı Cemaziyelahir 1100/Nisan 1689.
[21] Mısır, Şam, Cidde valileri ile Mekke kadısının görüşleri doğrultusunda Mekke Şerifinin seçilmesi işi Mehmed Ali Paşa’nın isyanına kadar sürmüştü (Münir Atalar, “Türklerin Kabe’ye Yaptığı Ekonomik Yardımlar”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXI, Ankara 1989, s. 264).
[22] Abdulmutî, a.g.e., s. 29.
[23] MD 98, s. 160, hkm. 533, Evail-i Cemaziyelahir 1100/Mart 1689.
[24] Bunların denetimi için de Esâme Defterleri Mekke emirine gönderilirdi. Bu konu ile ilgili hüküm için bkz. MD 102, s. 97, hkm. 417, Evahir-i Rebiyülevvel 1103 (Aralık 1691).
[25] MD 98, s. 158, hkm. 526, Evail-i Cemaziyelahir 1100 (Mart 1689); MD 110, s. 204, hkm. 938).
[26] M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul 1993, s. 284; Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme, s. 23; Atalar, a.g.m., s. 265
[27] Bir yıldan fazla icara verilmemesi hususuna dair gönderilen hüküm için bkz. MD 105, s. 82, hkm. 350, Evahir-i Cemaziyelevvel 1106/Ocak 1695.
[28] MD 108, s. 82, hkm. 320, Evail-i Receb 1107/Şubat 1696.
[29] MD 102, s. 186, hkm. 730, Evahir-i Cemaziyelahir 1103/Mart 1692.
[30] Cidde İskelesi mahsulünden Medine’deki imamlar, hatipler, kale erleri, Harem-i Nebevî hademelerinin maaşları verilmekteydi. Bu konuyla ilgili olarak bkz. MD 99, s. 81, Evail-i Cemaziyelahir 1101/Mart 1690; MD 108, s. 18, hkm. 58, Evahir-i Cemaziyelevvel 1107/Ocak 1696.
[31] Meselâ Kabe’nin kuzey tarafındaki duvarının 1039’da sel neticesinde yıkılması üzerine esaslı bir tamire ihtiyaç duyulmuş ve Mısır hazinesinden 40.000 kuruş kadar harcanmıştı (Abdulmutî, a.g.e., s. 268).
[32] Mekke’de su yollarının tamire ihtiyaç duyulan yerlerin masraflarını karşılamak üzere, Cidde sancakbeylerinin Mısır hazinesine verdikleri 5000 kuruş keşufiye malının tahsisine dair bkz. MD 98, s. 148, Evail-i Cemaziyelahir 1100/Mart 1689.
[33] Deşişe kelime olarak buğday, tahıl ve hububatı dövmek, kırmak ve onu ezmek anlamlarına gelir. Bu gaye için yapılan hayır ve hasenata da Deşişe vakfı denirdi. Deşişe vakfı ve Kanunî Sultan Süleyman’ın kurduğu Deşişe vakfı için bkz. İbrahim Ceylan, “Kanunî’nin Haremeyn Deşişe Vakfı ve Vakfiyesi”, V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul 23-28 Eylül 1985, Tebliğler III Türk Tarihi, C. I, İstanbul 1986, s. 164.
[34] Deşişe-i Kübra Vakfı: Bu vakıf Memlûkler Dönemi’nde intikal etmiş ve daha sonra Yavuz Sultan Selim ve Kanunî Sultan Süleyman tarafından da devam ettirilmiştir. Vakfın Behnesaviye, Kalubiyye, Cize, Dakhaliya, Garbiya ve Circe vilayetlerinden olmak üzere 60 karyesi bulunmaktaydı (Stanford Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt 1517-1798, Princeton 1962, s. 269).
[35] Bu vakıf Kanunî Sultan Süleyman’ın eşi Haseki Sultan tarafından 949’da (1542) Behnesaviye ve Garbiye arazisinde kurulmuştu. Bu vakıf her yıl Haremeyn’e 2000 erdeb gılal göndermekteydi. Hasekiye’nin 1088’de (1677) surre nakdiyesi 125.000 paraya ulaşmıştı (Abdulmutî, a.g.e., s. 278).
[36] Hasekiye-i Suğra Vakfı da 1036’da (1626) III. Murad’ın annesi Valide Sultan tarafından Kalyubiye ve Cize’de kuruldu (Muhammed Afifî, el-Evkâf ve’l-Hayatü’l-İktisâdiyye fi Mısr fi’l-Asri’l- Osmanî, Kahire 1991, s. 264-265).
[37] III. Murad tarafından kurulan bu vakıf Kalubiye, Cize, Garbiyye, Dakhaliye, Buhayre, Menufiye, Behnesaviye’de olmak üzere 21 karyesi bulunmaktaydı. Muradiye vakfı Haremeyn’e 2200 erdeb gılal göndermekteydi. Vakfın nakdi yardımı ise 425.000 para kadardı (Shaw, The Financial, s. 269).
[38] Bu vakıf IV. Mehmed tarafından tesis edilip, Dakhaliye, Menufiye, Şarkıye, Kalyubiye, Feyyum, Behnesa, Garbiye’deki 26 karyenin gelirleri tahsis edilmişti. Ayrıca vakfın nakdiyesi de bulunmaktaydı ve bu meblağ yıllık 260.800 para idi (Shaw, The Financial, s. 269-270; Abdulmutî, a.g.e., s. 281).
[39] Bu vakıf II. Ahmed tarafından kuruldu. Hububat göndermezdi. Arazi gelirleri tahsis edilmişti. Yılda yaklaşık 300.000 para kadar göndermekteydi (Shaw, The Financial, s. 270; Abdulmutî, a.g.e., s. 283).
[40] Deşişe vakfına ait olan köylerin vergilerden muaf olduklarından ehl-i örf taifesinin vergi talep etmemeleri hususundaki hükümler için bkz. MD 75, s. 62; MD 75, s. 149.
[41] MD 75, s. 178, 6 Rebiyülahir 1013/1 Eylül 1604.
[42] Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kâmil Kepeci Tasnifi Ahkam nr. 70, s. 168, Cemaziyelahir 1013/Kasım 1604.
[43] Evliya, C. X, s. 313; Mehmed bin Yusuf el-Hallâk, Tarih-i Mısır el-Kahire, İstanbul Ünv. Ktp. nr. 628, 204b; Abdülkerim bin Abdurrahman, Tarih-i Mısır, Hekimoğlu Ali Paşa Ktp. Nr. 705, 89b.
[44] MD 99, s. 81, Evail-i Cemaziyelevvel 1101/Şubat 1690; MD 99, s. 82, Evail-i Cemaziyelevvel 1101/Şubat 1690.
[45] Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme, s. 15; Abdulmutî, a.g.e., s. 291.
[46] MD 108, s. 299, hkm. 1270. Evail-i Zilkade 1107/Haziran 1696.
[47] Meselâ 1081 (1670) yılında Sa’id bölgesinden 421. 514 erdeb buğday elde edilmiş ve bunun 101. 374 erdebi hububat vergisi olarak tahsil edilmiş ve bunun 41.227 erdebi Mekke ve Medine’ye gönderilmişti (Abdulmutî, a.g.e., s. 255).
[48] Meselâ 1010 (1601) tarihinde Vezir Ali Paşa zamanında Haremeyn’e gönderilen 13.134 erdeb buğdaydan ilk etapta 9.124 erdebi Mekke’ye; 567 erdebi Medine’ye olmak üzere gönderildiği, geri kalan 3442 erdebden 674 erdebi Süveyş’e Urban tarafından götürülmekte olduğu ve 1600 erdebin nakliye için Urban’a teslim edildiği ve geri kalan 1167 erdebin de taşıyacak Urban’ın gelmesiyle teslim edilmek üzere bekletildiği belirtilmişti (MAD 4442, s. 118-119).
[49] Haremeyn ahalisi için Mısır’dan her sene nakledilen mirî gılal Mısır ümerasından birisi Sefine nazırı tayin edilirdi (MD 99, s. 146, Evasıt-ı Receb 1101/Nisan 1690).
[50] Bu konuyla ilgili olarak Mısır Defterdarına gönderilen hüküm için bkz. MD 108, s. 302, hkm. 1275, Evahir-i Zilkade 1107 (Haziran 1696).
[51] Cidde sancağı beyi olanların Mısır beylerbeyine vermekte oldukları keşufiye-i sağire parasından gemi alınması için tahsisat ayrılmıştı. Bkz. MD 110, s. 213, hkm. 956, Evail-i Cemaziyelahir 1109/Aralık 1697.
[52] Meselâ 1101 (1689) senesinde Şerif Muhsin bin Zeyd Yenbu’a hücumla burada bulunan ve Medine ahalisine ait olan 600 erdeb gılalı gasp etmişti (Abdulmutî, a.g.e., s. 260).
[53] Abdulmutî, a.g.e., s. 259.
[54] MD 98, s. 160, hkm. 534, Evail-i Cemaziyelahir 1100 (Mart 1689).
[55] MD 99, s. 88, Evail-i Cemaziyelevvel 1101 (Şubat 1690)
[56] Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, s. 86.
[57] Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, s. 182.
[58] Surre Mısır hazinesinden ve Haremeyn Evkafı’ndan tayin edilirdi (Atalar, a.g.m., s. 268).
[59] Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme, s. 14.
[60] Haremeyn ahalisine gönderilen muayyen surrenin “tammü’l-vezn ve kamilü’l-ayâr sikke-i hasene” olarak gönderilmesi hususunda bkz. MD 102, s. 102, hkm. 435, Evail-i Rebiyülevvel 1103 (Kasım 1691) Gönderilecek paradan bir numunenin dahi merkeze irsali hususunda Mısır beylerbeyine gönderilen hüküm için de bkz. MD 110, s. 216, hkm. 967, Evasıt-ı Cemaziyelahir 1109/Aralık 1697.
[61] El-Hallâk, 221b.
[62] Surre hac kafilesiyle birlikte Emirü’l-hac vasıtasıyla gönderildiğinden düzenlenen bu divan aynı zamanda hac kafilesinin yola çıkma vaktine denk gelirdi (Irakî Yusuf Muhammed, el-Vucudu’l- Osmanî fi Mısr fi’l-Karni’s-Sadis Aşer ve’s-Sabi’ Aşer, C. I, Kahire 1996, s. 212).
[63] Meselâ Mısır beylerbeyi Ahmed Paşa’ya Evahir-i Cemaziyelahir 1101 (Nisan 1690) tarihli gönderilen hükümde, Mısır’dan Şam’a Surre eminine teslim edilmek üzere Haremeyn ve Kudüs fukarasına tahsis edilen 60.228 altın 1101 senesin de de Şam’a irsali istenmişti (MD 99, s. 129). Bu konuyla ilgili olarak gönderilen hükümler için ayrıca bkz. 1102 senesi için: MD 100, s. 127, Evasıt-ı Cemaziyelevvel 1102 (Şubat 1691); 1107 senesi için: MD 106, s. 282, hkm. 1088, Evasıt-ı Rebiyülevvel 1107 (Ekim 1695); 1108 senesi için: MD 108, s. 413, hkm. 1734, Evail-i Rebiyülevvel 1108 (Eylül 1696); 1109 senesi için: MD 110, s. 123, hkm. 544, Evahir-i Rebiyülahir 1109 (Kasım 1697) ve 1110 senesi için: MD 110, s. 482, hkm. 2170, Evahir-i Safer 1110 (Eylül 1698).
[64] MD 104, s. 165, hkm. 700, Evahir-i Cemaziyelahir 1104/Mart 1693.
[65] Münir Atalar, Osmanlı Devletinde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları, Ankara 1991, s. 129
[66] Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme, s. 15. Meselâ Mısır valisi Musa Paşa’ya gönderilen 21 Şevval 1040 (23 Mayıs 1631) tarihli hükümde Kâbe-i Mükerreme’de tamir mühimmatı için Kıptıyan cizyesinden 15.000 altın verilmesi emr olunmuştu (MD 85, s. 206, hkm. 472).
[67] Abdulmutî, a.g.e., s. 294.
[68] Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, s. 99.
[69] Memlûkler Kisvenin işlenip, gönderilmesi işi için Sultan Salih İsmail bin Kalavun Kalubiye’deki iki köyü vakfetmişti. Sultan Selim de bu köyleri yerinde bırakmıştı. Kanunî Sultan Süleyman ise bunların vefa etmediği görüşüyle 7 köy daha vakfetmişti (Abdulmutî, a.g.e., s. 261).
[70] Kâbe’nin kisvesi Kale’deki Yusuf Kasrı’nda Nazır-ı Kisvenin denetimi altında imâl edilirdi (Abdulmutî, a.g.e., s. 262).
[71] Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme, s. 65; Atalar, a.g.e., s. 120.
[72] Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme, s. 66.
[73] Mısır’ın Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı ülkesine katılmasına değin Mısır Memlûkleri ile Osmanlı padişahları ayrı ayrı Emirü’l-hac tayin ederlerdi. Osmanlılar döneminde bu memuriyet sonraları Surre eminliğine dönüştürülmüştü (Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, s. 27).
[74] Yunan Lebib Rezzak-Muhammed Müzeyyen, Tarihu el-Alâkatü’l-Mısrıyye el-Mağribiyye, Kahire 1990, s. 52.
[75] Emirü’l-haclık vazifesi ilk olarak İslam tarihinde Hz. Ebu Bekir Hicretin 9. yılında hacıları hacca götürmesiyle başlamıştır. Osmanlılar Mısır’da 923’ten itibaren hacıları götürmeye başladılar (Mustafa Berekat, el-Elkab ve’l-Vezaif el-Osmaniyye, s. 112).
[76] Andre Raymond, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, Çeviren: Ali Berktay, İstanbul 1995, s. 21.
[77] MD 99, s. 98, Evail-i Cemaziyelahir 1101/Mart 1690.
[78] Yusuf Kasrını en-Nasr Muhammed bin Kalavun 713’te (1313) inşa etmişti. Bu kasır Osmanlılar zamanında Kisve-i şerife burada işlendiğinden dolayı Kasru’l-kisve olarak da bilinmekteydi (Abdulmutî, a.g.e., s. 242).
[79] Rumeyle Meydanı, Kale’nin kuzeybatı tarafında açık    bir meydan olup burada büyük vekâleler bulunmaktaydı (Abdulmutî, a.g.e., s. 242).
[80] Evliya, Mısır’dan Mekke’ye 36 konak olduğunu ve bu yolu hacıların gidiş-geliş olarak 110 günde tamamladıklarını belirtir (Evliya, X, s. 434). Mısır hac kafilesinin gidiş ve dönüşte takip ettikleri güzergah için bkz. Evliya, X, s. 840; Mahmud bin Abdullah Bağdadî, Tarih-i Mısır, Darü’l-Kütüb, Tarihi Türkî nr. 215, 103b-104a; Abdülganî bin İsmail en-Nablusî, el-Hakikat ve’l-Mecâz fi’r-Rıhleti ilâ Bilâdi’ş-Şam ve Mısr ve’l-Hicâz, Hazırlayan: Ahmed Abdülmecid Heridî, Kahire 1986, s. 292-326.
[81] Hac yolu kara yoluyla olmak üzere Şam, Mısır, Aden, Amman, Lahsa yolu, Basra yolu, Bağdad yolu olmak üzere yedi yoldan oluşmaktaydı (Münir Atalar, a.g.e., s. 129).
[82] Hac ve Haremeyn’in savunulması Osmanlı Devleti’nin meşrulaşmasında önemli bir öge idi. Hac ve Haremeyn’e yönelebilecek tehlikelerin başında XVI. yüzyılda Portekiz örneğinde olduğu gibi haricî tehlikenin yanı sıra İranlı Şiilerin Haremeyn’de menfi faaliyet göstermeleri ve daha sık meydana gelen ve hemen hemen her dönem hacılar için potansiyel tehlike arz eden çöldeki Bedevilerin taarruzları oluşturmaktaydı.
[83] Mustafa Berekat, el-Elkab ve’l-Vezaif el-Osmaniyye, Kahire 2000, s. 114; Behrens-Abouseif, a.g.e., s. 129.
[84] Meselâ 1016 (1607) senesinde Medine’ye gelen hacıların 10 gün oturup, Medine ahalisine müzayaka verdiklerinden, Mısır Emirü’l-haccına tembih edilip, 3 günden ziyade kalınmaması emredilmişti (MD 78, s. 297, hkm. 778, 23 Safer 1018/28 Mayıs 1609).
[85] Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, s. 63.
[86] Hac kafilesiyle Haremeyn’e gönderilecek askerlerin salih ve mütedeyyin olanlardan seçilmesi hususunda gönderilen hüküm için bkz. MD 75, s. 817 Ramazan 1013/27 Ocak 1605.
[87] Shaw, The Financial, s. 240.
[88] Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, s. 36.
[89] Emirü’l-haccın yardımcıları arasında Emirü’l-hac kethüdası, Mahmil kadısı, Surre emini, Şahitler, Surre katibleri, Rehberler, Müezzinler, Divittar, Emir-i ahur, Çaşnigir, Çadırcılar, Eminü’l-cemel, Meşaleciler, Bayraktariye, Kese ve hilat emini, Baytar gibi kimseler bulunurdu (Berekat, a.g.e., s. 115).
[90] Evliya, X, s. 433; Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, s. 58.
[91] Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, s. 8.
[92] Abdulmutî, a.g.e., s. 215.
[93] Faroqhi, Osmanlı sultanlarının kendilerinden önce Mısır ve Hicaz’da hüküm sürmüş olan belli başlı Memlûklu sultanlarını hem örnek olarak gördüklerini ve hem de Mekke ve Medine ahalisine gösterilen cömertlik konusunda geçilmesi gereken bir standart olarak algıladıkları şeklinde bir değerlendirmede bulunmaktadır (Suraiya Faroqhi, “XVI ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Anlayışı ve Hac Olgusu”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, C. V, Ankara 1986, s. 2113).
[94] Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, s. 109.
Cevap bırakın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak.