Orta Asya’nın güneybatısında yer alan Türkmenistan Cumhuriyeti, kuzeyinde Kazakistan, kuzeydoğusunda Özbekistan, güneydoğusunda Afganistan, güneyinde İran ve batısında Hazar Denizi ile çevrilmiştir. Yüzölçümü 491.2 bin km2 olan Cumhuriyetin başkenti Aşkabat’tır. [nüfusu (1998) 604.700]
Türkmenistan Cumhuriyeti 1924 yılında Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla kurulmuş, 1985’ten itibaren yaşanan gelişmelerden sonra eski Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecine girmesiyle 22 Ağustos 1990’da egemenliğini, 27 Ekim 1991’de de bağımsızlığını ilan etmiştir. 16 Kasım 1991’de eski Türkmen Komünist Partisi, Türkmenistan Demokratik Partisi olarak yeniden isimlendirilmiş ve 18 Mayıs 1992’de başkanlık yetkilerini genişleten yeni bir Anayasa parlamentodan geçmiştir. 21 Haziran 1992’de yapılan başkanlık seçimlerine tek aday olarak giren Saparmurat Niyazov oyların %99.5’ini alarak 10 yıllık bir dönem için yeniden seçilmiştir. Bu süreçte 1992 sonbaharında Parlamento seçimleri yapılmış ve büyük oranda eski yapılanmaya dayalı yeni bir bağımsız cumhuriyet kurulması amaçlanmıştır. Tek partili bir yönetim şekline sahip olan ve Başkanlık sistemiyle yönetilen Türkmenistan’da siyasi yapı “milli bir idol” haline getirilmiş olan Niyazov etrafında şekillenmiş, sistem “Türkmenbaşı Modeli” olarak anılır hale gelmiş ve 28 Aralık 1999’da Türkmenistan Parlamentosu Niyazov hayatta olduğu sürece başkanlık seçimlerinin yapılmaması yönünde karar alarak bu durumu tescil etmiştir. Türkmenistan dış politikada ise, 1995 yılından itibaren kazandığı “Daimi Tarafsızlık” statüsüne uygun bir politika izlemektedir.
Topraklarının 4/5’lik bölümü Turan ovasında yer alan Türkmenistan’ın önemli bir kısmını (%80) Karakum çölü kaplamaktadır. Türkmenistan’ın orta kesiminden Kazakistan’a doğru uzanan çöl ülkenin en önemli coğrafi özelliği olarak gösterilebilir. Çöl haricinde kalan %20’lik toprakların %3’ünü ekilebilir alanlar, %63’ünü çayır ve otlaklar, %8’ini ormanlar ve %26’sını diğer alanlar oluşturmaktadır.
Orta Asya cumhuriyetleri içinde yüzölçümü itibariyle Kazakistan’dan sonra ikinci büyük ülke durumunda olan Türkmenistan, nüfus miktarı ve yoğunluğu bakımından (km2’ye 10.2 kişi) dördüncü sırada yer almaktadır. Bölgedeki cumhuriyetlerden sadece Kazakistan’ın nüfus yoğunluğu (km2’ye 5.5 kişi) Türkmenistan’dan daha düşüktür. Bu açıdan bakıldığında bölgede ilk üç sırayı Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan almaktadır.
Orta Asya bölgesi bünyesinde çok sayıda farklı etnik unsuru barındırmasıyla bilinmektedir. Bölge cumhuriyetlerinin hepsinde aslî unsuru oluşturan halk yanında başka etnik unsurlar da yaşamaktadır. Bu yapısal durum tarihî, siyasî ve sosyo-ekonomik sebeplerle zaman içinde oluşmuş; bu oluşumun nedenleri, etkileri ve sonuçları çeşitli araştırmalara konu olmuştur.
Ancak 1990’lardan sonra meydana gelen kapsamlı dönüşüm bu konuda da hızlı değişikliklere yol açmış, bu durum yeni gelişmeleri de kapsayacak ülke ve bölge düzeyinde detaylı araştırmalarla konunun yeniden ele alınmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Diğer taraftan etnik yapı konusunun bölge ülkeleri için gerilim ve huzursuzluk potansiyeli taşıması ve konunun eski Sovyet dönemine göre, ulus- devlet inşa etme gayretindeki yeni cumhuriyetler tarafından daha farklı anlamlar kazanması ve algılanması konuya ilişkin sağlıklı verilere ulaşmada sorunlara neden olmaktadır. Bu konuda özellikle Özbekistan ve Türkmenistan’ın aşırı hassas davrandıkları bilinmektedir. Bu durum Türkiye’de bölgeye ilişkin çalışmalarda genel olarak yaşanan ilk elden verilere ulaşma sorununun, nüfus konusunda daha da ileri boyutlara ulaşmasına neden olmaktadır. Bu eksikliğin bir ölçüde Batı’da yapılmış çalışmalardan giderilebileceği düşünülse de, bu çalışmalarda ayrıntılı verilerden ziyade yapılan yorumlara kaynak teşkil edecek genel verilerin ötesine ulaşabilmek her zaman mümkün olamamaktadır.
Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi /Türkiye