Türk Çok Tanrıcılığı: Tengricilik – 14

Kutlu Altay KOCAOVA

(SONUÇ VE KAYNAKÇA)

Sonuç

Bilimsel araştırmalarda, ilk olarak veri toplanır. Ardından o veriler ışığında bir varsayım oluşturulur. Daha sonra bu varsayıma dâir kanıtlar elde edilmeye çalışılır. Kanıtlar elde edilirse, varsayım, bilimsel bir gerçeğe dönüşür. Bununla berâber bu bilimsel gerçek, yanlışlanabilir olmalıdır. Yâni yanlış olabileceğine dâir de çalışmalar yapılmalıdır. Aksi takdirde dogmalaşması tehlikesi vardır. Ancak yanlış olabileceğine dâir çalışma yapılırken de, yanlış olduğu düşüncesi üzerinden değil, yanlış olabileceği düşüncesi üzerinden hareket edilir.

Bu çalışmanın sonucunda, eski Türk inancının çok tanrıcı bir inanç sistemi olduğunu ortaya koyduk. Elbette bu, daha önce de yapılan bir şeydi. Abdulkâdir İnan’ın, Fuzûlî Bayat’ın benzeri çalışmaları vardır. Meselâ İnan da, eski Türk inancının çok tanrıcı olduğunu düşünmektedir. Ancak bu çalışmalar, doğrudan çok tanrıcılık üzerine çalışmalar değildir. Bu yüzden de diyebiliriz ki, bu çalışma, alanında ilktir. Bununla berâber Türklerin dışındaki diğer çok tanrıcı toplumların inançlarından da örnekler vererek, bir karşılaştırma ortaya koyduk.

Çalışmanın girişinde de vurguladığımız gibi, hiçbir bilimsel eser, belli bir dinî, politik ya da millî önyargılar ile değerlendirilemez, değerlendirilmemelidir. Aksi takdirde ortaya çıkacak olan şey, bilim değil, bir safsatalar yığını olacaktır. Bilim, gerçeği, bilimsel yollarla aramak ve ona bilimsel yollarla ulaşmaktır. Bunu yaparken de, sorgulayan, soru soran bir yapıdır. Bu yüzden de, sürekli olarak gerçeği aramalı ve ona doğru gidilmelidir.  Ancak günümüzde ne yazık ki, toplumun birçok kesiminde safsataları, bilim ve târih yerine koymak isteyen çok kişi vardır. Ön Türk ya da Proto Türk diyerekya da İngiliz mühendis James Churchward’ın ortaya attığı Muiddiâsı üzerinden, neredeyse herkesi Türk yaptığını sanan ve tarihçilik ile hiçbir ilgisi olmayan bâzı kişiler bir Türk târihi yazmaya çalışmaktadır. Nasıl ki, çalışmamız içerisinde eski Türk inancını tek tanrıcı gibi göstermeye çalışan bilim dışı iddiâlara yanıt verdiysek, aynı şekilde bu bilim dışı iddiâlara da yanıt verilmelidir. Bu konuda çalışan çok değerli târihçi, arkeolog ve Türkologlar bulunmaktadır.

Bu çalışmayı hazırlarken, mümkün olduğu kadar bilimsel sınırlar içerisinde kalmaya ve Türk târihini bilim dışı yollarla tahrif edenlere bir yanıt vermeye çalıştık. Var olan bütün önyargılardan uzak bir şekilde, konuyu ele aldım ve mümkün olduğu kadar objektif olmaya çalıştık. Umarım bunda da başarılı olmuşuzdur.

KAYNAKÇA

1. ACIPAYAMLI, Orhan, “Türkiye’de Yağmur Duâsı Ve Psiko-Sosyal Metodla İncelenmesi”, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt XXI, s. 1-2, Ocak-Haziran 1963
2. AKINCI, Rabia Ebrar, Batı Moğolistan TsengelTuvaları’nda Şamanizm, Şaman Olma ve Kozmoloji İlişkisi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antropoloji Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 2009
3. ALPTEKİN, Ali Berat, “Türk Halk Hikâyelerinde Ağaç Motifi Üzerine”, Millî Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Saim Sakaoğlu Armağanı, y.19, s.76, Ankara 2007
4. ALTAY, Halife, Anayurttan Anadolu’ya, s.199, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981
5. AMANOĞLU, Ebülfez Kulu, “Nahçıvan’da Eski Türk İnançlarının İzleri (Ağaç Kültü)”, Millî Folklor Uluslararası Halk Bilimi Dergisi, c.5, y.10, s.38, Ankara, Yaz 1998
6. ANJİGANOVA, Larisa, “Geleneksel ve Çağdaş Hakas Kamlığı”, Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 2007
7. ANTHONY, David W., BROWN, Dorcas R., HarnessingHorsepower – http://users.hartwick.edu/anthonyd/harnessing%20horsepower.html (Erişim târihi: 20 Eylül 2010)
8. ARIK, Durmuş, “Çuvaşların Dinî İnanışları Üzerine, International Journal of Central AsianStudies, Volume 11-1, 2007
9. ATNUR, Gülhan, Ural Batır Destanı Üzerine Bir Araştırma, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 1996
10. ATSIZ, Hüseyin Nihal, Oruç Beğ Tarihi, Tercüman 1001 Eser, 1972
11. ATSIZ, Hüseyin Nihal, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, M.E.B. Devlet Kitapları, İstanbul, 1970
12. BANG, W., RAHMETİ, G.R., Oğuz Kağan Destanı, s.19, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili Semineri Neşriyatından, Burhaneddin Basımevi, İstanbul, 1936
13. BAPAEVA, JanylMyrza, Tuva Kamlarının Alkışları (İnceleme – Metin – Aktarma), s.128, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bilim Dalı, Master Tezi, Ankara 2008
14. BAŞER, Sait, Kök Tengri, Gök Tanrı’nın Sıfatlarına Esmaü’l-Hüsna Açısından Bakış, İrfan Yayınları, İstanbul 2011
15. BAYAT, Fuzuli, “Türk Mitolojisinde Dağ Kültü”, Folklor/Edebiyat Üç Aylık Kültür Dergisi, c.12, s.46, ss.49, Ankara 2006/2
16. BAYDEMİR, Hüseyin, “Özbekistan’da Ölüm Âdetleri”, TurkishStudies International PeriodicalFortheLanguages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic, Volume 4/8, ss.666, Fall 2009
17. BEKKİ, Selahaddin, “Türk Mitolojisinde Kurban”, Akademik Araştırmalar Dergisi, y. 1, s. 3, ss. 16-28, Kış 1996
18. BEYDİLLİ, Celal, Türk Mitolojisi, Ansiklopedik Sözlük, Yurt Kitap Yayın, Ankara, 2005
19. BİNGÖL, Gülistan, Demir Çağı’nda Anadolu’da Fırtına Tanrısı İnancı, s.42, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010
20. BOZKURT, Fuat, Aleviliğin Toplumsal Boyutları, s.223, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1993
21. CAFEROĞLU, Ahmet, “Türk Onomastiğinde “At” Kültü”, Türkiyat Mecmuası, c.10, ss.201, İstanbul 1953
22. ÇAĞATAY, Neş’et, İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, s.47, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1957
23. ÇAĞATAY, Saadet, Kazakça Metinler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1961
24. ÇAĞATAY, Saadet, “Altay Türklerinde Kıyamet Anlayışı”, Türkoloji Dergisi, c.7, s.1, ss.4, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Ankara, 1977
25. ÇETİN MİLCİ, Ebru, Başkurt Masalları ve Başkurt Türkçesindeki Sözcük Grupları (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin-Çeviri-Metin-Dizin) s. 159-160, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006
26. ÇIBLAK, Nilgün, “İçel’de Yağmur Yağdırma Törenleri”, Folklor / Edebiyat, c.VIII, s. XXXI, ss.93-103, 2002
27. ÇIBLAK, Nilgün, “Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), sayı 15, s.103-125, Bahar 2004
28. ÇİFÇİ, Meryem K., Eski Mısır Dininde Tanrı ve Öte Dünya İnancı, s.19-39, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2010
29. ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2012
30. DAVLETOV, Timur B. (Türkiye Türkçesine aktaran), HubanArığ, Hakas Türkleri’nin Kahramanlık Destânı, s.207, Türksoy Yayınları, Ankara, 2006
31. DAVLETOV, Timur, “Türklerin Geleneksel Kamlık İnancı Bağlamında Kadın Haklarına Bakış”, Türk Dünyası İnsan Hakları Derneği Bülteni, Sayı: 1, Yıl: 1, Eylül 2004, s.5-6
32. DAVLETOV, Timur, “Kamlık İnancında Kam (Şaman) ve Kümelenme Geleneği Üzerine”, Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, s.89-97, Ankara 2007
33. DAVUT, Rahile (akt: İnayet, Alimcan), “Uygurların Mezar Kültürü Üzerinde Bir Araştırma”, Milli Folklor Uluslararası Halk Bilimi Dergisi, y.15, s.60, ss.207-208, Ankara, 2003
34. DELİÖMEROĞLU, Yakup, “Hakasların Geleneksel Kültürlerine Dair Bir İnceleme”, Milli Folklor, Üç Aylık Türk Dünyası Folklor Dergisi, c.5, yıl:9, s.33, ss.43, Bahar 1997
35. DIYKANBAYEVA, Mayramgül, “Kırgız Türklerinde Evlilik ve Buna Bağlı İnanışlar”, s.49, Erzurum, 2013
36. DİLEK, İbrahim, “Altay Türk Kayçılık Geleneği ve Kayçı N. U. Ulagaşev”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s.5, ss.331, Bahar 1998, Ankara
37. DİLEK, İbrahim, “Sibirya Türk Destanlarında Kahramanın Yeraltı ve Gökyüzü Dünyalarıyla İlişkileri Üzerine Bazı Tespitler”, Milli Folklor Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, c.11, y. 22, s.85, ss.55, Bahar 2010
38. DLUJNEVSKAYA, G. V. (çeviri: Duranlı, Muvaffak), “Kudırge Kayası” Eski Türklerdeki Umay Tasvirleri Sorununa Bir Bakış, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, s.1., ss.237, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova, İzmir, 1996
39. DURMUŞ, İlhami, İskitler, s.118, Kaynak Yayınları, İstanbul, Temmuz 2007
40. DUYMAZ, Ali, Şahin, Halil İbrahim, “Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c.11, s.19, ss.120, Balıkesir, Haziran 2008
41. EBERHARD, Wolfram, “Çin Kaynaklarına Göre Orta Ve ‘Garbi Asya Halklarının Medeniyeti”, Türkiyat Mecmuası, Cilt VII-VIII, Cüz I, ss. 129, İstanbul 1942
42. EBÛ HÂMÎD MUHAMMED EL-GIRNÂTÎ (haz. Fatih Sabuncu), Gırnâtî Seyahatnamesi (Tuhfetu’l-Elbâb ve Nuhbetu’l-A’câb), s.167, Yeditepe Yayıncılık, İstanbul 2011
43. EKİNCİ, Ekrem Buğra, “Şamanlık din değil”, Türkiye Gazetesi, 03.09.2008 http://www.turkiyegazetesi.com.tr/prof-dr-ekrem-bugra-ekinci/386438.aspx (Erişim târihi: 05.08.2014)
44. ELİADE, Mircea, Zalmoksis’ten Cengiz Han’a, s.78, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2003
45. ELMALILI Hamdi Yazır (haz.), Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, s.457, Huzur Yayınevi, İstanbul, 1996
46. ERDEM, Mustafa, “Kırgızlarda Dinî ve Sosyal Hayat”, Türkler Ansiklopedisi, c.3, s.290, Ankara, 2002
47. ERDOĞAN-ÖZTÜRK, Arzu, “Kanıkey’in Rüyası”, Bozkırdan Bağımsızlığa Manas (haz. Gürsoy-Naskali, Emine), s.269, TDK Yayınları, Ankara 1995
48. ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, s.36, MEB Devlet Kitapları, İstanbul, 1969
49. ERGİN, Muharrem, Orhun Âbideleri, s.41, Hisar Kültür Gönüllüleri e-kitap, 2003
50. ERGUN, Pervin, “Türk Kültüründe “Kavaktan İnen Gelin” Motifi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c.13, s.23, ss.188, Balıkesir, Haziran 2010
51. ERŞAHİN, Seyfettin, “Kırgızların İslamlaşması Üzerine Bazı Mülahazalar”, c.39, s.1., Ankara, 1999
52. ESİN, Emel, Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, s.256, Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı, İstanbul 2006

51. ESİN, Emel, Türk Kozmolojisine Giriş, s.147, Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı, İstanbul 2001
52. ESİN, Emel, “Farhâr-ı Halluh (Karluk Budist Sanatı)”, Türkiyat Mecmuası, c.18, ss.79-140, İstanbul 1976
53. ESİN, Emel, “Milli Kültür Tarihi Safhalarına Bakış”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, s.2, ss. 267, Erzurum, 1977
54. FEDOTOVİÇ, Jelobtsov F., “Saha Yeri ve Saha Türkleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c.16, s.27, ss.235-236, Ankara, 1992
55. GILSON, Etienne, “Tanrı ve Yunan Felsefesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.29, s.1, ss.112, Ankara, 1987
56. GÖMEÇ, Saadettin, “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, sayı:4, Denizli 1998
57. GÖMEÇ, Sadettin, “Umay Meselesi”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarih İncelemeleri Dergisi, s.5, ss.280, İzmir 1990
58. GÖMEÇ, Saadettin, “Kök Türkçe Yazıtlarda Geçen Göller ve Nehirler”, TurkishStudies – International PeriodicalFortheLanguages, Literature, Volume 2/4, ss.1288, Erzincan 2007
59. GÖMEÇ, Saadettin, “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c.21, s.33, ss.85, Ankara, 2003
60. GÜNDÜZ, Tufan, Son Kızılbaş Şah İsmail, s.109, Yeditepe Yayınları, 3. baskı, İstanbul 2010
61. GÜNGÖR, Erol, Tarihte Türkler, Ötüken Yayınları, 8. baskı, İstanbul 1997
62. HEGEL, Georg Wilhelm Friedrich, Tarih Felsefesi III Yunan ve Roma Dünyası, s.14, İdea Yayınevi (İdea Cep Kitapları), İstanbul, 2006
63. HOPPÁL, Mihály, Avrasya’da Şamanlar, s.21, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012
64. HOPPÁL, Mihály, “Sibirya Şamanizminde Doğa Tapınımı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.41, s.1, ss.213, Ankara, 2001
65. HÜSEYN KIZI, Nezaket, “Eski Türklerde Tabiat Kuvvetlerine İnancın Destanlarda Tasviri”, Türkler Ansiklopedisi, c.3, s.603, Ankara, 2002
66. ISAACSON, Rupert, At Çocuk, Bir Babanın Oğlunu İyileştirme Mücadelesi, s.89, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, Eylül 2009
67. İNAN, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1986
68. İNAN, Abdülkadir, Umay İlahesi Hakkında, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, s.6, ss. 99
69. İNAN, Abdulkadir, “Yakut Şamanizmindekiİjä-Kııl”, Türkiyat Mecmuası, c.10, ss.214, İstanbul, 1953
70. İNAN, Abdulkadir, “Türk Destanlarına Genel Bir Bakış”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1954, s.200, Ankara, 1954
71. JURAEV, Mamatqul, Nurmuradova, Barno, “Özbek Halkbiliminde Kurt Kültüne Ait Halk İnançları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, c.10, s.2, ss.146, İzmir, Kış 2010
72. KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, 16. Basım, İstanbul, Kasım 1997
73. KALAFAT, Yaşar, “Geçmişten Günümüze Türklerde Din ve İlgili Bazı Meseleler” Serhat Kültürü Dergisi/Çobanoğlu Özel Sayısı, Ocak-Şubat 2006
74. KALAFAT, Yaşar, “Karşılaştırmalı Afganistan Avşarları Halk İnançları”, Avşar Kültür Coğrafyası ve Halk Kültürü (haz. Kalafar, Yaşar; Kaya, Adnan Menderes; Aksoy, Mustafa), s.346, Ankara, 2013
75. KAPAĞAN, Enver, “Gök Tanrı İnancı ve Bu İnanç Sisteminin İçinde Alkış, Dua ve Dilekler”, TurkishStudies, Volume 9/3, Türk Dili ve Edebiyatı Özel Sayısı, s. 801, Winter 2014
76. KARATAŞ, İbrahim Ethem, Hint Dinlerinde Tanrı Anlayışı (Hinduizm Örneği), s.30, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 1999
77. Kars İli Selim İlçesi Darboğaz Köyü – http://www.darbogazkoyu.com/pratikbilgiler.html (Erişim tarihi: 22 Eylül 2010)
78. KAŞGARLI MAHMÛD, DivânüLugâti’t Türk, s.621, Kabalcı Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, Mayıs 2005
79. KAYA, Doğan, “Sivas’ta Çeşitli İnanışlar”, Sivas Folkloru Dergisi, c. 3, s. 28, sayfa 14-17, Sivas, Mayıs 1975
80. KAYA, Mehmet Levent (haz.), Moğolların Gizli Tarihçesi, s.13, Kabalcı Yayınları, İstanbul, Eylül 2011
81. KENİN-LOPSAN, Monguş B., “Tuvaların Eski Gelenekleri”, aktaran: Ekrem Arıkoğlu, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s. 5, ss. 288-308, Bahar-1998
82. KENİN-LOPSAN, Monguş B., “Tuvaların Eski Gelenekleri 2”, aktaran: Ekrem Arıkoğlu, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s. 8, ss. 438-468, Güz-1999
83. KİLLİ YILMAZ, Gülsüm, “Hakaslarda Ölüm İle İlgili Gelenekler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c.4, s.4, ss.69, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Aralık 2007
84. KİRİŞÇİOĞLU, Fatih, Saha Türk Destanı “Oloñxo”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002, s. 126, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları No: 395, Ankara 2004
85. KOCAOVA, Kutlu Altay, Tengriciliğin Yaşayan Bir Yansıması: Kafatası Kültü http://www.kutlualtay.net/kafatasikultu.htm (Erişim târihi: 16.09.2014)
86. LABECKA-KOECHEROWA, Malgorzata, “Şaman Ayini-Yeniden Yapılanma Deneyi”, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, s.12, ss.90, Ankara, 1995
87. LEVİNE, Marsha A., “BotaiandtheOrigins of HorseDomestication”, Journal of AnthropologicalArchaeology, Volume 18, Issue 1, ss.63,64, March 1999
88. NADİROF, İlbari S., “İdil-Ural Tatarlarında Nevruz Bayramları”, Nevruz ve Renkler Türk Dünyasında Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri (19-21 Mart 1996, Ankara), s. 295, AKM Yayıncılık, Ankara 1996
89. OH, Eunkyung, JOREYEV, Mamatqul, “Alpamış Destanında Baysın Kelimesinden Görünen Kurt Totemi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s.15, ss.153-154, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Güz 2011, Ankara
90. OH, Eunkyong, “Türkler ve Korelilerin Türeyiş Efsanelerini Mukayese Çalışması”, Millî Folklor Üç Aylık Türk Dünyası Folklor Dergisi, c.4, y.7, s.27, ss.35, Ankara, Güz 1995
91. OLSEN, Sandra, Botai: EarlyHorseHerders on theSteppes of NorthernKazakhstan, http://www.carnegiemnh.org/science/default.aspx?id=16609 (Erişim târihi: 15 Eylül 2010)
92. ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları 1, s.44, Devlet Basımevi, İstanbul 1936
93. ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), c.1, 2. baskı, s. 534, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993
94. ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, 1. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014
95. ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, 2. Cilt, MEB Yayınları, Ankara, 2001
96. ÖGEL, Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi 1, s.313, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı, Ankara 1981
97. ÖGEL, Bahaeddin, “Türk Efsaneleri Üzerinde İncelemeler Uygur’ların Menşe Efsanesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.6, s.1-2, ss.23, Ankara, 1948
98. ÖGER, Adem, GÖNEL, Tuğba, “Uygur Türkleri Arasında Şamanlar ve Tedavi Yöntemleri”, TurkishStudies – International PeriodicalForTheLanguages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic, Volume 6/4, ss.244, Fall 2011
99. ÖLMEZ, Mehmet, Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük, s.181, BilgeSu Yayıncılık, 2. Baskı, Ankara, 2013
100. ÖZBEK, Metin, “Köşk Höyük (Niğde) Neolitik Köyünde Kil Sıvalı İnsan Başları”, s. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters, Cilt/Volume 26 Sayı/Number 1, ss. 160, Haziran /June 2009
101. ÖZEN, Kutlu, Sivas Efsaneleri, s.101, Sivas, 2001
102. 104.PALANCI, Beyhan,  Ölüm Kültü, http://www.kadinhaberleri.net/index.php?ctgr_id=4182&yazar_view=8220 (Erişim tarihi: 22 Eylül 2010)
103. PIOTROVSKIY, B. B., “Urartu Dini”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.23, s.1.2., ss.38-40, Ankara, 1965
104. POTAPOV, L. P., (çeviri: Duranlı, Muvaffak), Etnografik Verilerin Işığında Eski Türklerin Tanrısı Umay, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, s.1., ss. 218, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova, İzmir, 1996
105. ROUX, Jean-Paul, Altay Türklerinde Ölüm, Kabalcı Yayınları, İstanbul 1999

a.g.e., (SHIROKOGOROV, General Theory of ShamanismamongtheTungus, NCBRAS, 1923)

a.g.e., (MIKHAILOVSKI, Shamanism in SiberiaandEuropeanRussia, Jalns, 1895, XXIV. Cilt)

108. RUBEN, Walter, “Hind’de Köy ve Şehir”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, s. 3. c. 1., sayfa 29-44, Ankara 1943
109. RUSSELL, Bertrand, Evlilik ve Ahlak, s.28-29, Say Yayınları, İstanbul, Ocak 1983
110. SAGİTOV, M. Muhtar, “Başkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınma”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten Dergisi, 1982-1983, ss. 125-126, Ankara, 1986
111. SAKAOĞLU, Said, “Destan Kahramanlarının Ölümü”, Bozkırdan Bağımsızlığa Manas (haz. Gürsoy-Naskali, Emine), s.206, TDK Yayınları, Ankara 1995
112. Samsun Akbulut Köyü – http://akbulutkoyu.blogcu.com (Erişim tarihi: 10.11.2013)
113. SEYİDOV, M. A., “Eski Türk Kitabelerindeki Yer-Sub Meselesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c.18, s.29, ss.263, Ankara, 1996
114. SMART, Ninian(çev. Günay Tümer), “Tarih Öncesine Ait Dinlerle İlkel Dinler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 25, s., 297-323, Ankara, 1981
115. SÖNMEZ, Seniha, Türklerde Dağ Kültü İnancı ve Şor Destanlarında Dağ, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir, 2008
116. ŞEHRİYAR, Gumru, “Azerbaycan’da Yaşayan Efşarların Merasim İnançları”, Avşar Kültür Coğrafyası ve Halk Kültürü (haz. Kalafar, Yaşar; Kaya, Adnan Menderes; Aksoy, Mustafa), s.280, Ankara, 2013
117. ŞEHRİYAR, Gumru, “Efşarların Halk Kültürüne Dair Tesbitler”, Avşar Kültür Coğrafyası ve Halk Kültürü (haz. Kalafar, Yaşar; Kaya, Adnan Menderes; Aksoy, Mustafa), s.404, Ankara, 2013
118. ŞEŞEN, Ramazan, İbnFadlan Seyahatnamesi ve Ekleri, s.20, Yeditepe Yayınları, 4. Baskı, Kasım 2013, İstanbul
119. ŞİŞMAN, Bekir, “Hakaslar ve Hakaslarda Şaman Kültürü”, ss.127, Milli Folklor, Üç Aylık Türk Dünyası Folklor Dergisi, c.4, yıl:8, s.31/32, ss.43, Güz/Kış 1996
120. TAVKUL, Ufuk, “CodexCumanıcus ve Karaçay-Malkar Türkçesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s.15, Bahar 2003
121. TAVKUL, Ufuk, Karaçay-Malkar Nart Destan Kahramanlarından “Demirci Debet”, Kırım Dergisi, c.8, s.33, ss.26, 2000
122. TANYU, Hikmet, İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı Dini, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, no. 148, Ankara 1980
123. TANYU, Hikmet, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, no. 120, Ankara 1973
124. TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler 1, s.11-12, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 2003
125. TEMİR, Ahmet (çev.), Moğolların Gizli Tarihi, iç kapak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995
126. TEREŞÇENKO, Aleksey(haz. PiatigorskyJacques, SapirJacques), “Hazarlar ya da Unutulmuş Bir Halkın Tarihi Yerlerinin Durumu Hakkında Bilinenler”, Hazar İmparatorluğu VII ve XI. Yüzyıllar, s.42, Bilge Kültür Sanat Yayınları Ekim 2007
127. TEZCAN, Mehmet, “Amida Kuşatmasındaki Örneğe Göre Hunlarda Defin Merasimi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 8, s. 2, ss.81, Erzurum, 2006
128. TRAM-SEMEN, Sofi, Atalarımız Hunlar, s.87, Kaynak Yayınları, İstanbul 2007
129. TRAM-SEMEN, Sofi, Nart Boyu Türkleri Hun-Karaçaylıların Mitolojisi, s. 15-26, Kaynak Yayınları, İstanbul 2008
130. TOGAN, Zeki Velidi, Hâtıralar, s. 68-69, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. baskı, Ankara 2012
131. TOGAN, Zeki Velidi, Umumî Türk Tarihine Giriş, Cild 1, En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, 3. baskı, İstanbul 1981
132. TOGAN, Zeki Velidi, “Oğuzların Hıristiyanlığı Meselesine Ait”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı 27/2, s. 527, Aralık 2012
133. TÜRKER, Ferah, “Altay Türklerinin Anlatmalarında Mitik Bir Varlık: Celbegen”, Millî Folklor Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, y.24, s.94, ss.87, Ankara, 2012
134. YANG, Min-Ji, “Kore Şamanizmi”, ReligiousSciences, s.1, ss.15, Ahlen (Almanya), 2013
135. YATSENKO, Sergei, “Vusunlar”, Türkler Ansiklopedisi, c.1, s.1209, Ankara, 2002
136. YILDIZ, Naciye, Sibirya Türkleri’nin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c. 5, s.4, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Aralık 2008
137. YILDIZ, Naciye, Türk Mitolojisinde Koruyucu Ruhlar, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 2003, c.2, s. 215, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ocak 2007
138. YILMAZ, Adil, Tebriz Azerbaycan Müzesinde Bulunan Balbal Formundaki Heykellerin Türk Tarihi Açısından Önemi, s.5, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Genel Türk Tarihi Programı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011
139. YILMAZ, Mehmet, “Ermeni Mitolojisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s.43, ss.95-102, Erzurum, 2010
140. YUGUŞEVA, Nadya, “Altayda Türkler ve İnançları”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s.11 ,ss.140, Ankara, Bahar 2001
141. ZARİPOVA Çetin, Çulpan, “Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar)”, Bilig Dergisi, s.43, ss.7-8, Güz 2007
142. ZARİPOVA Çetin, Çulpan, “Tatar Türklerinin Mevsimlerle İlgili Gelenekleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, s.153, s.126, Ankara, Kasım-Aralık 2004.
143. ZARİPOVA Çetin, Çulpan, “Tatar Folklor ve Halk Edebiyatında Kayın Ağacı”, TurkishStudies International PeriodicalFortheLanguages, LiteratureandHistory of TurkishorTurkic, Volume 4/3, ss.593, Spring 2009