Dil engelleri, dar görüşlülük ve belki de Osmanlı arşiv belgelerinin azlığı veya bu konudaki cehalet, Kırım Savaşı’nın kökeni dahil OsmanlI’nın Avrupa diplomasi tarihi içindeki rolünün Batılı ve Rus bilim adamları tarafından belirli oranda ihmal edilmesine neden olmuştur. Bu boşluk hakkında 1980’li yılların başında Profesör Winfried’in yönetiminde hazırlanmaya başlanan ve tamamlandığında İngiliz, Fransız, Avusturya ve Prusya diplomatik belgeleri, mektuplar ve makam evraklarından meydana gelen çok titiz notlar ve referanslarla dolu 12 kalın ciltlik Akten zur Geschichte des Krimkriegs’den daha başka örnek göstermeye lüzum yoktur. Editörler ümit ediyorlar ki çok ciltli olan Vneshniaia politika Rossii XIX i nachale XX veka en önemli Rus kaynaklarını içerecektir. Kırım Savaşı, “Şark Meselesi” ile ilgili ilk ve en önemli çatışma olmasına ve Avrupa süper güçlerinin Osmanlı işlerine müdahale etmesi nedeniyle ortaya çıkmasına rağmen Osmanlı belgelerini içeren bu çeşit bir çalışma henüz yapılmamış görünüyor.
Bildiğim kadarıyla bu konuda Osmanlı belgeleri ve Türkçe kaynakları kullanarak Batı dilinde yazılmış tek önemli çalışma Ann Pottinger Saab’ın Origin of the Crimean Alliance’ıdır. Profesör Saab bu çalışması esnasında İstanbul arşivlerinde Osmanlı’nın Londra (Musurus Bey), Paris (Veli Paşa) ve Atina (Mehmet Neşet) sefirleriyle Belgrat yetkililerinin raporları ve bazı emirnameler ortaya çıkarmıştır. Saab ayrıca diplomatik belgeler, divan tutanakları, emirnameler ve kanunnameleri de içeren basılmış zengin devlet evrakları kolleksiyonlarına ve Türkçe bilmesi sayesinde referans kitaplarına, genel çalışma ve monografilere de başvurmuştur.
Saab’ın çalışmasının önemini daha fazla anlamak için Avrupa elçiliklerinin çoğunlukla yerel tercümanlara bağımlı olduklarını hatırda tutmak gerekir. Sadece İngiliz Charles Alison, Avusturyalı Schlechta veya Belçikalı Blondeel van Cuelebroeck gibi birkaç elçilik görevlileri biraz Türkçe biliyorlardı ki bu da Avrupa diplomatik yazışmalarının güvenilirliğini azaltan bir gerçektir. Yine de İstanbul’dan gönderilen elçilik raporları, Kırım Savaşı’nın gerçek nedeni üzerine olan çalışmalarımızın Osmanlı tarafının önemli bir bölümüne temel teşkil edecektir.
Akademik çalışmalarda diğer bir eksiklik de 1960’lı yıllarda hatta daha sonra Kırım Savaşı’nın nedeni ile ilgili çalışmaların neredeyse tamamen yazarın ülkesi veya ilgisiyle orantılı olarak arşiv belgeleriyle dolu yayınlanmış kaynaklara dayanmasıdır. En son 1970’lerde iki Amerikalı bilim adamı birden fazla önemli ülkenin arşiv kaynaklarını kullanan geniş bir araştırmayla ortaya çıktı: Bunlar, Viyana, Paris, İngiltere’nin Londra ve diğer şehirlerinde özellikle şahsi evraklar üzerinde çalışan Paul Schroeder ve yukarıdaki üç başkent ve İstanbul’da çalışan Ann Pottinger Saab’dır. Aynı dönemde üçüncü Amerikalı John Shelton Curtiss, Rus, Avusturya ve Fransız arşivlerinde bazı çalışmalar yaptı, fakat güvenilir olmayan yayınlanmış Rus kaynaklarına diğerlerine oranla daha fazla önem verdi. 1994’te yayınlanan ve Akten zur Geshchichte des Krimkriegs’de yayınlanan Avusturya ve Prusya evraklarıyla zenginleştirilen kendi monografimde, sadece İngiltere, Fransa ve Avusturya değil aynı zamanda yedi küçük ülke (Bavyera, Belçika, Danimarka, Hollanda, Piyemonte-Sardunya, Saksonya ve İsveç) ve daha da önemlisi Rusya arşiv kaynaklarından da yararlandım. Şu ana kadar bildiğim kadarıyla benim baş vurduğum kullanılmamış tek Osmanlı kaynağı, diplomatik evraklar arasına karışmış Journal de Constantinople’den birkaç makaledir. Bu makalede Türkçe okuyamamamın kitabımın en büyük eksikliği olduğunu öncelikle kabul ederek savaşın çıkış nedeni hakkındaki Osmanlı kaynakları üzerinde daha fazla çalışmanın gerekliliği ve Savaş’ın Osmanlı açısından hikayesi konusunda Rus evrakının faydaları üzerinde duracağım. Ayrıca yeri geldiğinde de yabancı kaynakların Osmanlı diplomatik stratejisine yaklaşımını da tartışacağım.
Georgtown Üniversitesi Tarih Bölümü / A.B.D.