Doç. Dr. Nuran Kara PİLEHVARİAN
İnsan yaşamının vazgeçilmez gereksinimlerinden biri olan su, tarih boyunca çeşitli uygarlıklarda ait olduğu uygarlığın mimari özelliklerini yansıtan, değişik biçim ve üsluplarda gerçekleştirilen yapılarla kent yaşamına dahil edilmiştir. Modern öncesi tüm toplumlarda olduğu gibi Osmanlı toplumunda da geleneksel kültürün suya gereksinimi toplumsal kimlikten inançlara kadar tüm sistemi etkilemiştir. Mimari boyutta su yapıları ile somutlaşan bu gereksinim ve etkileşim içinde özellikle başkent İstanbul’un çeşmelerinin ayrıcalıklı bir yeri vardır.
Dağıtılan suyun kaynaktan kente ulaştığı son nokta olan çeşmeler, Osmanlı Mimarlığı’nın tarihsel süreç içerisinde değişen mimari moda/beğenisi, teknolojik düzeyini yansıtan önemli birer belge niteliğindedir. Modern dünyanın yeni yaşama düzeni ile birlikte eski işlevlerini kaybettikleri için günden güne sayıları azalan Osmanlı çeşmeleri, yüzyıllara göre konumlandıkları yerler itibarı ile kentlerin tarihi süreç içindeki gelişme alanları hakkında da fikir vermektedirler. Kimi zaman Osmanlı yönetiminin etkin kişiliklerinin güçlerinin göstergesini sonsuza taşıma özlemi içerisinde hayır ve dua kazanma amaçlı, kimi zaman yönetimin gerçekleştireceği yeniliklerin ve değişimlerin mimari göstergesi olarak yaptırılan Osmanlı Çeşmeleri; Osmanlı Mimarlığı’nda organik sokak kurgusunun sürpriz meydanlarında vista noktası oluşturmada, külliyelerin, yapıların veya sokakların önemli cephe ve köşelerini vurgulamada kullanılmışlardır.
Osmanlı Devleti’nde hüküm süren hemen hemen her Sultan, Sadrazam, Valide Sultan ve diğer ileri gelenler Osmanlı kültüründe, sosyal yaşantısında ve mimarisinde önemli yer tutan, dönemin ekonomik, sosyal ve siyasi gücünün göstergesi bir çok çeşme yaptırmışlardır. Yaptırılış amaçlarına göre; şahısların bulduğu veya sahibi olduğu Vakıf Suları, Mülk suları gibi özel kaynaklardan sularını alan ya da belgelerde Hassa Suları/Miri Sular olarak anılan, yapım giderlerini devletin üstlendiği şehir şebekesinden yararlanan çeşmeler kimi zaman kamuya açık kent mekanlarını biçimlendiren Osmanlı külliyelerinin bir parçası, kimi zaman da oda çeşmeleri gibi özel mekanları süsleyen, anlamlandıran döneminin mimari zevkini ve özelliklerini yansıtan birer gösterge olarak karşımıza çıkmaktadırlar.
Osmanlı Çeşmeleri bulundukları yerler ve yapılış amaçlarına göre:
Duvar çeşmeleri, Köşe çeşmeleri, Meydan çeşmeleri, Sebillerle birlikte tasarlanan çeşmeler, Namazgâh çeşmeleri, Oda çeşmeleri, Sütun çeşmeler ve Osmanlı yapılarının içinde, köşk/yalı bahçelerinde dekoratif amaçlı, bir tür çeşme olarak nitelenebilecek Selsebiller olmak üzere guruplanabilir.
Yüzyıllara göre yapı malzemesi, biçim ve üslup açısından değişim gösteren Osmanlı çeşmelerinin klasik dönemde biçimlenen ana şeması: Suyun depo edildiği, erken dönemlerde çeşme mimarisini de etkileyen önemli bir bölüm olan hazne, Üzerinde daima akan (salma) veya kesilebilen (burma) muslukların yer aldığı, genellikle ait olduğu dönemin mimari modasına uygun süslemelerle bezeli ve çoğunlukla kemerli bir niş içerisinde bulunan musluk taşı/ayna taşı, Bu taşın üzerinde yer alan çeşmeyi yaptıran hayırseverin, kimi zaman suyun cinsinin, çeşmenin yapılış tarihinin belirtildiği kitabe, Musluktan gelen suların toplanıp aktığı çukur tekne/kurna ve teknenin iki tarafındaki bekleme sekilerinden oluşmaktadır.
Bu bölümler Osmanlı Devleti’nin varolduğu tarihsel süreç içerisinde değişen mimari modalar, şehircilik anlayışı ve beğenilere göre farklılaşmıştır. Kimi zaman 1854 tarihli Çengelköy Ahmed Ağa Çeşmesi’nde olduğu gibi başka devirlerde görülmeyen, sütun biçiminde çeşmeler yapılırken kimi zaman 1843 tarihli Yıldız Bezmîâlem Valide Sultan Çeşmeleri’nde olduğu gibi bir yapı cephesi biçiminde tasarlanmış, kent silüetine katkıda bulunan çeşmeler inşa edilmiştir.
İstanbul’un Osmanlılar tarafından yapılmış ilk çeşmeleri, İstanbul’un fethinden önce Fatih Sultan Mehmed’in Rumelihisarı’nı yaptırırken inşa ettirdiği 1452 tarihli çeşmelerdir. En eski kitabeli Osmanlı çeşmesi ise 1495 tarihli Davutpaşa Çeşmesi’dir. Evliya Çelebi, İstanbul’un XV. yy. Osmanlı hükümdarları, Fatih Sultan Mehmed’in (1451-1481) 200 çeşme, II. Bayezıd’in (1481-1512) ise 70 çeşme yaptırdıklarını yazmaktadır. Fatih Sultan Mehmed’in Sadrazamı Mahmud Paşa ve Osmanlı Devleti’nin diğer ileri gelenlerinin yaptırdığı çoğunluğu günümüze ulaşamayan XV. yy. İstanbul çeşmelerinin kaynaklarda tam ve kesin bir listesi bulunmamaktadır. XV. yy. İstanbul çeşmeleri genellikle küfeki taşından yapılmıştır. Yalın görünümlüdürler. Osmanlı mimarlığında Erken ve Klasik Dönem diğer yapılarında da yaygın biçimde kullanılan sivri kemer, çeşme cephesini biçimlendiren temel ögedir. Çeşme bölümleri hazne, sivri kemerli niş içinde ayna taşı, ayna taşının ortasında bir lüle, suyun içine aktığı ve iki yanında sekileri bulunan yalak/kurna, genellikle kemer içinde yer alan kitabe, kimi örneklerde de kitabenin altında veya yanlarında bulunan tas yuvalarından oluşur. XV. yüzyıl İstanbul çeşmeleri genellikle tek yüzlü duvar çeşmesi tipindedir. Yapı/duvar yüzlerinde veya köşelerinde konumlanmışlardır. Günümüze ulaşanların bir kısmı Vefa/Şehzadebaşı Kırkçeşmeleri örneğinde olduğu gibi mahalle çeşmesi olarak, bir kısmı da Davut Paşa, Mahmud Paşa çeşmeleri örneklerinde olduğu gibi külliye parçası oalrak inşa edilmişlerdir.
Osmanlı Devleti’nin üç kıtaya yayıldığı, en güçlü dönemini yaşadığı XVI. yüzyılda inşa edilen İstanbul çeşmeleri devletin diğer yapı programlarında görülen mimari üslup ve oranlarla aynı karakteri taşımaktadır. Yüzyılın ikinci yarısında inşa edilenlerin ayna taşlarına selvi, palmet, lale, karanfil, gibi dönemin diğer yapılarında da rastlanan stilize motifler işlenmiştir (Edirnekapı Yakup Kethüda Çeşmesi-1585; Eğrikapı Yatağan Çeşmesi-1557). Kimi örneklerde de çeşme yüzeyi, sekilerin hizasından düşey olarak yükselen ve cepheyi sınırlayan bir silme ile çevrilmiştir.
XVII. yüzyıl İstanbul çeşmeleri XVI yüzyıl çeşmelerinin karakteristik özelliklerini taşır ve üslup açısından devamı sayılabilirler. XVII yüzyılın Klasik Sonrası/Klasik Etkisindeki Dönem olarak adlandırılan genel mimari karakterinde olduğu gibi çeşme mimarisinde de gerek Klasik Dönem oranlarının biraz yükselmesi gerekse çeşme yüzeyinin sekiler hizasında yükselen silmelerle çerçevelenmesi sonucu daha anıtsal bir etki kazanmıştır. Bu yüzyılda önceki yüzyıllardan farklı olarak bezemeler, ayna taşının dışında kemer üzerinde ve kitabe çevresinde de yer almaktadır.
Osmanlı Çeşmelerinin yüzyıllar içinde gösterdiği değişimlerin temel özelliği; XV.-XVI.-XVII. yüzyıllarda klasik kemer içinde sade bir ayna taşı, kitabe, tekne sekileri ve su haznesinden oluşan tasarımın XVIII. yy.’da yerini çeşitli dekoratif kemerlerin içinde güller, vazoda çiçekler, tabakta meyvelerle bezenmiş, istiridye kabuğu biçiminde kemer içi süslemeye sahip, kitabe yeri cephe içinde bir bölüm oluşturan, kimi zaman üzerinde Barok üsluba uygun gölgelikler bulunan cephe tasarımına bırakmasıdır. XVIII. yy.’la birlikte çeşme mimarisinde görülen diğer değişimler ilk örneklerine XVII. yy.’da rastlanan sebil ve çeşmelerin birlikte tasarlandığı düzenlemelerin artması, bağımsız birer yapı olarak Sultan III. Ahmed çeşmelerinde olduğu gibi küçük köşk şeklindeki anıtsal meydan çeşmelerinin yapılmaya başlanmasıdır.
XIX. yy.’a gelindiğinde ise teknolojik gelişmeler sonucu çeşmelerin su haznesi gibi artık gerekli olmayan bölümlerinin bulunmadığı örnekler ve şehir siluetine katkıda bulunan, yapı cephesi gibi tasarlanmış örnekler görülmeye başlamıştır.
III. Selim Dönemi’nde Islahat adı ile başlatılan yenilenme, çağa uyarlanma isteğinin kişilere bağlı olmaktan çıkıp devletin Mustafa Reşit Paşa, Sinan Paşa, Âli Paşa gibi batıda eğitim görmüş, batı uygarlığını tanıyan devlet adamlarının liderliğinde neredeyse her alanda yeniden yapılandığı dönem olan XIX. yüzyılda devleti görünen çöküntüden kurtarmak için ortaya konan çabalar istenen sonuca ulaşamamışsa da; toplum yaşamının, yönetimin her alanında batılı davranışların örgütlenmesi, batılı düşünce ve kurumların yerleşmesi bu dönemde gerçekleşmiştir. İlber Ortaylı’nın kısa süreçlerde yaşanan büyük değişimler nedeniyle “İmparatorluğun en uzun yüzyılı” olarak nitelediği XIX. yüzyılın, çeşmeleri de diğer alanlara koşut olarak gerek tasarım ilkeleri gerekse bezemelerinde kullanılan motiflerle klasik formlardan belirgin biçimde ayrılmaktadırlar.
Önceleri 1817 tarihli Üsküdar Ümmü Gülsüm Hanım Çeşmesi, 1825 tarihli Koca Mustafa Paşa II. Mahmud Çeşmesi’nde olduğu gibi Avrupa mimari modalarını Avrupa referanslı üslup ve motiflerin Osmanlı mimari üslubu ve motifleri ile birlikte kullanılmasından oluşan bir ön/ara üslupla yakalamaya çalışan XIX. yüzyıl Osmanlı Çeşme Mimarlığı bu aşamayı takip eden dönemde diğer yapı türlerinde olduğu gibi Osmanlıya özgü aynı zamanda Avrupa ile yarışan bir mimari yaratma kaygısı içinde, 1839 tarihli Maçka Bezmîâlem Valide Sultan Çeşmesi, 1843 tarihli Yıldız Bezmîâlem Valide Sultan Çeşmeleri, 1845 tarihli Gureba Hastahanesi Çeşmesi, 1861 tarihli Edirnekapı Abdülaziz Han Çeşmesi örneklerinde olduğu gibi kimi zaman eşzamanlı kimi zaman geçmiş Avrupa mimari modalarına ait ayrıntıları geleneksel formlara uyarlamaya çalışmıştır.
XIX. yy. Osmanlı çeşmeleri mimari açıdan dönemin eşzamanlı Avrupa mimari modalarına koşut bir çeşitlilik ve seçmecilik/eklektisizm sergileyen XIX. yy. Osmanlı Mimarlığı içinde değerlendirildiğinde yalnızca biçim ve kullanılan bezeme ögelerinin değil yaptırılış amaçlarının da oldukça farklı olduğu dikkati çekmektedir. Bu dönem çeşmeleri artık XV., XVI., kısmen XVII. yy.’larda olduğu gibi salt halkın su gereksinimini karşılamak amacı ile yaptırılmamaktadırlar. XVIII. yüzyılda olduğu gibi yönetimin Avrupa kentlerinin fiziksel görüntüsüne uygun yeni kentler (öncelikle başkent İstanbul) oluşturma isteği içinde bu isteği mimari gelenekten kopmadan, küçük ve ürkek adımlarla gerçekleştirebilecek büyük yatırımlar gerektirmeyen, dönemin gözde Fransız saraylarında rağbette olan bahçe-su-yapı düzenlemesine en uygun yapı türü olarak da ele alınmamıştır, XIX. yüzyıl çeşmeleri.
XIX. yüzyıl İstanbulu’nun çeşmeleri; devletin yeniden güçlenme isteğine temellenen Tanzimat ideolojisini yansıtan, yeni imar düzenlemeleri ve kuralları çerçevesinde tasarlanan, Avrupalı benzerleri ile yarışabilecek nitelikteki anıtsal yapılar içersinde su gereksinimini karşılama asal işlevi kadar kent dokusuna katkıda bulunan yapı cephesi işlevini de üstlenmiş, kentsel tasarımda yeri olan, yapı yüzeyinden kopmuş, başlı başına mimari bir anlam taşıyan neredeyse bağımsız bir yapı konumuna gelmiş (Beykoz II. Mahmud Çeşmesi 1836, Yıldız Bezmîâlem Valide Sultan Çeşmeleri 1843, Üsküdar Arif Hikmet Efendi Çeşmesi 1858, Kadıköy Baba-Oğul çeşmesi) yapılardır.
XIX. yüzyılda inşa edilen çeşmelerin genel karakteristiğini oluşturan döneme özgü ögeler:
XVIII. yy.’da kullanılan S ve C kıvrımlı kemerlere sahip ayna taşlarının yan ısıra kemersiz ayna taşları,
Osmanlı’nın alışılmış baklavalı veya mukarnaslı sütunlarından farklı, dönemin batılı mimari modası Neoklasizm’in yapı cephelerinde sık kullandığı Antik Yunan kökenli Dor, İyon, Korent düzenlerindeki sütunlara göndermeler yapan, yapıyı dönemin moda mimari beğenisine uygun bir yapı cephesi görünümüne kavuşturan sütun şeklindeki plastırlar veya sütunlarla sınırlanmış çeşme cepheleri, XVIII. yy.’da görülen çeşme tepeliklerini anımsatan güneş biçimli (II. Mahmud Güneşi) ışınsal tepelikler, İlk örneklerine XVIII. yy.’da rastlanan XIX. yy.da yaygınlaşan ve dönemin tüm yapılarında olduğu gibi çeşme yapılarında da cephenin vazgeçilmez ögelerinden biri haline gelen oval çerçeve içindeki tuğralar, Ampir üslubun etkisindeki askı çelenkler/girlandlar, meşaleler, ok, kılıç, top, tüfek gibi askerlikle ilgili motifler, Barok ve Rokoko üsluba uygun çiçekler, yapraklar, rozetler, oval madalyonlar, perde ve püskül motifleri ile süslü kimi zaman yaldızlı beyaz mermer yüzeylerdir.
Tüm bu bezeme/süsleme repertuarının zenginliğine karşın XIX. yy. çeşmelerinden özellikle yüzyılın ortalarına doğru ve daha sonra inşa edilenlerin, önceki yüzyıla göre daha yalın formlarla biçimlenen kütlelere sahip olduğu (Süleymaniye Şerife Ayşe Siddiga Hanım 1841, Maçka Bezmîâlem Valide Sultan Çeşmesi 1839-40, Emirgan Reşit Paşa Çeşmesi 1860), üzeri çeşitli natüralist kabartmalarla süslü yuvarlatılmış biçimler yerine ölçeği büyümüş prizmatik (küp, dikdörtgen) daha yalın formlara dönüştüğü izlenmektedir. İlk örneklerine XVIII. yy.’da rastlanan meydan çeşmelerinin de geçen yüzyıl süresince oranlarında değişmeler olmuştur. Cepheleri daralıp uzayan meydan çeşmelerinin XIX. yy.’daki son gelişme noktaları Küçüksu Mihrişah Sultan Çeşmesi 1806 ve projesi 1896 yılında, yapımı 1901 yılında tamamlanan, günümüzde Maçka Parkı’nda bulunan Tophane II. Abdülhamid Çeşmesi’dir. XIX. yy. başı meydan çeşmelerinin en güzel örneklerinden biri olan Küçüksu Mihrişah Sultan Çeşmesi’nde dikkati çeken bir başka özellik de diğer yüzyıllarda ayna taşının tabanında yer alan alışılagelmiş yalak/kurna-seki düzeninden farklı sekisiz bir kurnaya sahip olmasıdır. Cephe düzeni açısından değerlendirildiğinde; yapıda, önceki yüzyılda görülen çeşme ile bütünleşmiş cephe yüzeyi etkisinin zayıflamış olduğu, dört yüzlü çeşmenin her yüzünde bulunan, orta aksta yer alan ayna taşları ve kurnaların yan yüzeylerden daha yoğun bezenerek neredeyse çeşme kütlesinden bağımsız tasarlanmış küçük bir duvar çeşmesi görünümü kazandığı dikkat çekmektedir.
XIX. yy.’ın bir diğer çeşme tipi ilk örneği yine XVIII. yy.’da görülen (Koca Mustafa Paşa Camii avlusunda Beşir ağa Çeşmesi-1737) sütun Çeşmelerdir. Tarabya II. Mahmud Çeşmesi 1831, Kavacık çeşmesi 1837, Çengelköy Ahmed Ağa Çeşmesi 1854 gibi örnekleri bulunan sütun çeşmelerin bitimlerinde stilize çiçek, lale, lahana biçiminde yontular kullanılmıştır. Sütun çeşmelere biçim açısından benzeyen özel bir örnek de Divanyolu II. Mahmud Türbesi hazire dış köşesinde yer alan çeşmedir. Özgün konumunda üzerinde dünya görüntüsü verilmiş küre biçiminde anıtsal bir bitiş bulunan çeşme, Osmanlı Çeşme Mimarlığı’nda bilinen örnekler içinde tek defaya özgü bir tasarım düzenine sahiptir. Çeşmenin üzerinde günümüzde düz bir küre bulunmaktadır. Büyük bir olasılıkla onarımlar sırasında değiştirilmiş olan dünya biçimli bitim Osmanlı yönetiminin yeni dünya anlayışını simgeleyen bir anıt olarak Osmanlı başkentinin eski dokusunun ana arterinde yerini alırken Fransız aydınlanma sembolü olan küre ile de bağlar kurmaktadır.
J.J. Rousseau’nun doğaya dönüş çağrısına koşut bir anlayışın ürünü ve Fransız Aydınlanması’nın sembolü olarak Fransız Devrim Mimarisi’ndeki yerini alan küre biçimi, iki ülke arasındaki kültürel, siyasi, ekonomik ve sosyal ilişkilerin doğal sonucu olarak Osmanlı Devleti’nde eşzamanlı bir aydınlanma içinde olan Tanzimatçılar tarafından benimsenmiş olmalıdır. Bu benimsemenin bir başka örneği Yıldız Bezmîâlem Valide Sultan Çeşmeleri (1843)’dir. Özgün konumlarında olmayan (biri Topkapı-Edirne Caddesi üzerinde mezarlık duvarında, diğeri Beşiktaş Cihannüma Mahallesi Demirağ Sitesi bahçe duvarında) çeşmeler, iki yüzlü ya da ikiz çeşme olarak tasarlandıkları ve inşa edildikleri izlenimini vermektedir.
Çeşmelerin dikkat çekici yanı, ayna taşlarında yarım daire kemer biçimindeki kabartma silmelerden oluşturulmuş çerçeve içinde yer alan, II. Mahmud Türbesi hazire dış duvarındaki çeşmeyi anımsatan, yivli bir sütun üzerine yerleştirilmiş Fransız Aydınlanması’nın sembolü ışık saçan küre kabartmalarıdır. Her üç örnekte de dikkati çeken ortak özellik, çeşme tasarımında Osmanlı-Fransız siyasi yakınlaşması ile Osmanlı Mimarisi’ne giren biçim ve formların kullanılmış olmasıdır.
Osmanlı Çeşme Mimarisi’nde XIX. yy.’da yaşanan değişimler Osmanlı Devleti’nin tüm alanlarda yaşadığı değişimlere koşut özellikler sergilemektedir. XIX. yy.’ın yeni yaşama biçimini yansıtan, yeni yaşama çevresi, yeni kent mekanları olarak gelişen bölgelerinde konumlanan çeşmeler, Osmanlı Devleti’nin çağı yakalama ve yeniden yönlendirme isteği doğrultusunda uygulamaya koyduğu modernite projesini, Bezmîâlem Valide Sultan’ın Gureba Hastahanesi Çeşmesi, Maçka Çeşmesi örneklerinde olduğu gibi mahalle ölçeğine taşıyan birer küçük mimari gösterge olarak Osmanlı Mimarlık Tarihi’ndeki yerlerini almışlardır.
Doç. Dr. Nuran Kara PİLEHVARİAN
Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi / Türkiye
Alıntı Kaynağı: Türkler, Cilt: 12 Sayfa: 247-251