Osmanlı Aile Hukukunda Kadın

I. Giriş

Osmanlı Devleti’nde kadının hukuki ve buna bağlı olarak toplumsal statüsünü ortaya koyabilmek için mutlaka incelenmesi gereken alanlardan birisi de aile hukukudur.[1] Osmanlı’nın şer’i ve örfi hukuktan oluşan iki kanatlı hukuk sistemi içerisinde aile hukuku alanında ağırlıklı olarak İslâm hukuku kuralları geçerli olmuştur. Devletin resmi mezhebi hanefi mezhebi olduğu için de genellikle problemler hanefi içtihatlarına göre çözümlenmiştir. Aile hukukunda son derece cesaretli bir adım olan 1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnâmesi’nde diğer üç hukuki mezhebin (Maliki, Şafii, Hanbeli) görüşlerinden istifade edilmekle birlikte İslâm hukukuna aykırı bir hüküm bulunmamaktadır. Bununla beraber özellikle Ortaylı’nın konu ile ilgili önemli bir tesbitte bulunduğu görülmektedir. Ortaylı aile hukuku konusunda önemli orijinal kaynaklardan olan şer’iyye sicilleri incelenmeden mevcut olmayan bir Osmanlı Aile Hukuku çizildiği ve sadece büyük şehirlerdeki sicillere bakılarak Osmanlı’da genellikle İslâm hukuku hükümlerinin uygulandığı hükmüne varıldığı görüşündedir. Oysa yazara göre Osmanlı’da aile ve evlilik İslâm’ın hüküm, kural ve içtihatları dışında önemli ölçüde eski gelenekleri de izlemektedir.[2] Osmanlı kadısı da ısrarlı bir şekilde kanunun tatbikini zorlamak yerine gelenek ve şeriat arasında aşırı bir zıddiyet yoksa uzlaşmayı tercih etmiştir.

Bilindiği üzere evlenme ve boşanma, Osmanlı Aile Hukuku’nun iki büyük parçasını oluşturmaktadır. Bu konulardaki bazı hukuki düzenlemeler üzerinde de önemli tartışmalar yapılagelmiştir. Özellikle evlenmede kadının rızası, evlenme ehliyeti, taaddüt-ü zevcat (çok kadınla evlilik), evlilik birliği içerisinde kocanın karısı üzerinde sahip olduğu haklar, boşanma hakkının ağırlıklı olarak kocaya tanınması gibi düzenlemeler kadının hukuki statüsünün belirlenmesi açısından büyük önem arzetmektedir. Hatta bazı yazarlar aile hukukunun yanı sıra diğer hukuk branşlarında kadınlarla ilgili düzenlemeleri de göz önünde bulundurarak Osmanlı’da kadınların ikinci sınıf vatandaş statüsünde olduğunu ileri sürmüşlerdir.[3]

Meşrutiyet dönemi ile birlikte kadın, toplumda ve kamusal alanda daha fazla görünür olmuş, kurulan kadın dernekleri yayımlanan gazete ve dergiler yoluyla kendini ifade etmek imkânına kavuşmuştur. Kadının ilerleyen toplumsal statüsüne uyumlu bir hukuki statü yaratmak amacıyla yapılan çalışmalar sonucunda ortaya 1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnâmesi çıkmıştır. Böylelikle evlenme ve boşanmada kadın açısından daha esnek ve çağa uygun düzenlemeler yapmak imkânı doğmuştur.

II. Evlenme

Nikah akdinde konumuz açısından önemli olan noktalar evlenmede kadının rızası ve evlenme ehliyeti, taaddüt-ü zevcat (çok kadınla evlilik) ve evlilik birliği içerisinde kocanın karısı üzerinde sahip olduğu haklardır. Bu konuların düzenleniş biçimi kadının aile hukukundaki statüsünü yakından etkilemektedir.

Evlenme Ehliyeti ve Rıza

İslâm hukukçuları, evlenme ehliyetine sahip olan; yani âkil ve baliğ olup kendi başına bu akdi yapabilecek durumda olan bir kızın, nikahta mutlaka rızasının alınması gerektiği konusunda ittifak halindedirler. Hanefi Mezhebi’ne göre akıllı ve buluğa ermiş olan bir kız velisi tarafından cebren yani rızası hilafına evlendirilemez.[4] Bu kurala Osmanlı Devleti’nde de uyulduğunu, ihlâli durumunda şikayet olursa kadının nikâhı feshettiğini görmekteyiz. Hatta nikâh akdinden önce nişanlılık aşamasında bile mahkemeler bu yöndeki şikayetleri dikkate almışlardır.[5]

Nikah akdi ile ilgili olarak karşımıza çıkan bir diğer önemli mesele evlenme ehliyetine sahip olan kadının velisinin izni olmadan tek başına nikah aktedip, aktedemiyeceğidir. Hanefi hukukçulardan Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’a göre erkek olsun, kadın olsun temyiz gücüne sahip ve ergenlik çağına gelmiş herkes aile hukuku bakımından tam ehliyetlidir ve velisinin rızası olmadan evlenebilir.[6] Hanefi hukukçulardan İmam Muhammed ise buluğa ermiş olan kızların rızalarına ilaveten velilerin rızalarını da şart koşmuştur.[7] Osmanlı Devleti’nde 951/1544 yılına kadar Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’un görüşü en sahih görüş olarak kabul edilerek uygulanmıştır. Kadınların kendi irade beyanlarıyla veya bizzat nikah merasimine katılarak veya vekil vasıtasıyla kendilerini temsil ettirerek velilerinin rızası aranmaksızın evlenebilmişlerdir.[8] Bu konuya ait şer’iyye sicillerinde birçok örnek bulunmaktadır. 1544 tarihinden itibaren ise padişahın emriyle İmam Muhammed’e ait olan ve bu durumdaki kadınların ancak velilerinin izniyle evlenebileceklerini söyleyen içtihad uygulamaya konmuştur.[9] Bu tarihten sonra kadılar, veli izinsiz nikah kıymamışlar ve bu nikahların gayrı sahih olduğuna hükmetmişlerdir. Kanuni devrinde bu görüş tam anlamıyla uygulanmış, kadılar hem veli izinsiz nikahları kıymamışlar, hem de veli izinsiz nikahların feshine hükmetmişlerdir. Mahallin imamına yazılan izinnâme örneklerinde de veli izninin arandığı açıkça görülmektedir.[10] Bununla birlikte kadıların veli izinsiz olarak kıyılmış nikahların feshine imparatorluğun sonuna kadar hükmettikleri de söylenemez. Kanuni devrinden itibaren belli bir müddet, veli izinsiz nikahların feshine hükmedilmişse de daha sonraları böyle nikahların feshine hükmedilmediğini, dolayısıyla Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’un görüşüne kısmen dönüldüğünü gösteren işaretler vardır. Veli izinsiz aktedilen nikahlarda velilerin fesih taleplerinin mahkemeler tarafından reddedildiği görülmektedir. Bu bilgiler bize şunu göstermektedir: Kadılar XX. yüzyıla kadar nikahta velilerin iznini aramışlar, fakat bu izin olmadan aktedilen nikahların feshine muhtemelen XVI. yüzyıldan sonra hükmetmemişlerdir.[11] Ayrıca velilerin sebepsiz yere ergen kızlarının ve dul kadınların evlenmelerine izin vermemesi durumunda bu kadın ve kızlar kadı izni ile evlenebilmişlerdir.[12] 1914 yılında önce ceza kanunda yapılan kısmî değişiklikle ardında da 1917 Hukuk-ı Aile Kararnamesi’yle tekrar Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’un görüşüne geri dönülmüştür.[13]

İslâm hukuku nikahta taraflar için bir yaş sınırlaması getirmemiştir. Şer’i hukuka göre hangi yaşta olursa olsun çocuklar velileri tarafından evlendirilebilirler, çünkü evlenme için mümeyyiz ve baliğ olma şartı yoktur.[14] Evlenme ehliyetine sahip olmayan kişiler üzerinde (küçükler, akıl hastaları) velilerin kullandığı velayet hakkı “velayet-i icbar” olarak nitelendirilir.[15] Hanefi Mezhebi dışındaki mezhepler, baba ve dede gibi çok dar bir zümreye bu hakkı tanımışken, Hanefi Mezhebi, çok sayıda akrabaya zorlayıcı velâyet yetkisini vermiştir.[16] Ancak bu anlayışın uygulamada yarattığı sakıncaları ortadan kaldırabilmek için de “hıyâr’ül buluğ” müessesesini kabul etmiştir.[17] XVII. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nde mahkemelerde kadıların temel başvuru kitabı olan Mülteka’ya göre “Ebu Hanife ve İmam Muhammed’in görüşleri doğrultusunda evlendiren veli, baba veya dededen başkası olursa küçük kız ve oğlan ergenlik çağına girince, isterlerse nikahı bozabilirler (feshettirirler). Ama babası ve dedesi tarafından evlendirilmiş iseler, nikahı bozma hakları yoktur.[18]

Osmanlı uygulamasında da velileri tarafından küçük yaşta evlendirilen kız çocuklarına rastlanmaktadır.[19] Bu küçük kızların bir kısmı yaşıtları erkek çocuklarla evlendirildikleri gibi çok sık rastlanmasa da gelir elde etmek amacıyla bazen yaşlı erkeklere de nikahlamışlardır. Bursa Şer’iyye Sicilleri’ne göre 5 yaşında evlendirilen kız çocukları vardır.[20] Fakat yine belgelerden anlaşıldığına göre küçük yaşta evlendirilen kızlar gerekli fiziki olgunluğa erişinceye kadar babalarının evlerinde kalmaya devam etmekte ve evlilik fiilen başlamamaktadır. Kadı yeterli fiziki olgunlukta bulunmayan çocukları velilerinden alıp kendi evlerine götürmek isteyen kocaların isteklerini kadı, cüsseleri yeterli olmadığı gerekçesiyle reddetmiş ve çocukların fiziki olgunluğa erişinceye kadar velilerin evinde kalmasına hükmetmiştir.[21]

Hıyar’ül bulüğ yetkisine dayanarak evliliğini feshettirmek isteyen kadınların sayısının çok fazla olmadığı anlaşılmaktadır. Örneğin Bursa Şer’iye Sicilleri’ne göre bu konuda iki örnek vardır. Bunlardan biri annesi, diğeri kadının tayin ettiği veli tarafından evlendirilen kadınlardır ve kendi istekleri ile nikahları feshedilmiştir.[22]

Taaddüt-ü Zevcat (Çok Kadınla Evlilik)

İslâm hukukunda ve Osmanlı uygulamasında kadının statüsünü yakından etkileyen uygulamalardan birisi de taaddüt-ü zevcat yani çok kadınla evliliktir. Konu ile ilgili ayette “Yetimler konusunda adaleti koruyamayacağınızdan korkarsanız size helal olan kadınlardan ikişer üçer dörder alın. Yahud ellerinizin altında bulunan cariyelerle yetinin, işte bu haksızlığa sapmamanız için en uygun yoldur”[23] denilmektedir. Yine Nisa Suresi’nin 129. Ayetinde “Tutkunluk derecesinde isteseniz de kadınlar arasında adaleti sağlamaya güç yetiremezsiniz. Öyle ise birine tamamen yönelip ötekini askıda bırakmayın. Barışı esas alıp sakınırsanız Allah çok affedici; çok merhametli olacaktır”, şeklinde konuya açıklama getirilmiştir.

İlk ayetinde ortaya koyduğu üzere Kur’ân-ı Kerim’de çok eşlilikten ergenlik çağına ulaşmış olduğu halde vasilerince sahip oldukları mal-mülk kendilerine verilmeyen yetim kızlar bağlamında bahsedilmektedir. Öte yandan dört kadınla evlenmek bir emir değil, icazet şeklindedir ve bu icazet “adalet” şartına bağlanmaktadır. Aynı surenin 129. ayetinde de kadınlar arasında adaleti sağlamanın mümkün olmadığı belirtilmektedir. Modernist İslâm hukukçuları konuya adalet açısından yaklaşarak Kur’an’da tercih edilen evlilik şeklinin tek kadınla evlilik olduğunu savunurlarken, bir kısım İslâm hukukçusu ise adalet konusundan hareketle çok kadınla evliliğe karşı çıkılamayacağı görüşündedirler.[24]

Osmanlı Devleti’nde taaddüt-ü zevcatla ilgili birçok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmaların sonuçlarına bakıldığında çok eşlilik örnekleri görülmekle birlikte sayılarının son derece sınırlı olduğu ortaya çıkmaktadır. Örneğin Gerber’in XVIII. yüzyılda Bursa Şer’iyye Sicilleri’nde yaptığı çalışmalara göre (tereke paylaşımlarına bakarak) 2.000 örnekten sadece 20’sinde erkeklerin iki veya daha fazla eşleri vardır.[25] Bir başka araştırmaya göre XVI. yüzyıl Bursası’nda 939 erkekten iki kadınla 22 kişi (%2), üç kadınla 2 kişi (%0,2) evli iken, dört kadınla birden evli bulunan kimse yoktur. Tanzimat döneminde Bursa ve civarında birden fazla kadınla evlilik yapanların oranı da önceki dönemlerden pek farklı değildir. İnceleme konusu yapılan 361 erkekten, 353’ü tek (%97,8), 7’si 2 (0,5) bir tanesi de 4 (%0,3) kadınla evlidir. Üç kadınla evli kimse bulunmamaktadır. Toplam poligami oranı ise %2,2’dir.[26] Barkan’ın Edirne şehrinde XVI-XVII. yüzyıllar için yapmış olduğu araştırmada ise bu oran %7’dir. Ayrıca Ankara ve Kayseri şehirleri için XVIII. yüzyıl başlarında yapılan iki ayrı çalışmada bu oran %9 ve %12 olarak tespit edilmiştir.[27]

Araştırma sonuçları, bir başka ilgi çekici noktayı daha ortaya koymaktadır. Bu da yönetici sınıf arasında çok kadınla evliliğe daha sıklıkla rastlanmasıdır. Örneğin Köprülü Mehmet Paşa’nın dört hanımı ve sayısı belirtilmeyen cariyeleri vardır.[28] Başka örneklerin de incelenmesi sonucunda görülmektedir ki yönetici sınıf üyeleri mevki ve rütbelerinin derecelerine göre, büyük servetlerinin tanıdığı imkânlar çerçevesinde konakları içinde birden fazla eşleri ve cariyeleri ile saray hayatını taklit etmeye çalışmışlardır.[29] Buna karşılık geliri sınırlı olan halk tabakaları ve köylerde taaddüt-ü zevcat oranı son derece düşüktür. Örneğin köylerde birden fazla eşle evli olanların oranı %0,3’dür. Bunların da hepsi iki kadınla evli olup, üç ya da daha fazla kadınla evli olan erkeğe rastlanmamaktadır.[30]

İstanbul’da İsveç elçiliğinde uzun süren çalışan D’Ohsson da “İslâm hukuku kurallarının elverişli ve kadınlar için huzur kaçırıcı olmasına rağmen, çok karılı evlilik sanıldığı kadar yaygın değildir” demektedir. Konuyu yakından incelemek imkânına sahip olan D’Ohsson’a göre “Pek az Müslümanın iki karısı vardır. Dörde kadar evlenen zenginlere ise çok seyrek rastlanır. Bütün kadınlara birden bakma güçlüğü, ev huzurunu bozma endişesi, hepsini birden geçindirmenin zorluğu ve nihayet ana- babaların, evli erkeklere kız verme konusunda titiz davranmaları, şer’an caiz olmasına rağmen çok karılı hayatı önler. Çok defa erkek, ancak evli kaldıkları müddetçe, eşinin üzerine evlenmemek şartıyla kız alabilir. Çok karılı olanlar, karılarını bir arada oturmaya asla mecbur edemezler. Fazlaca varlıklı olmayan vatandaşların ise asla birden fazla karısı olamaz.[31]

Çok kadınla evliliğin yaygınlaşmasını önleyen faktörlerden birisi de kadınların evli erkeklerle evlenmeyi reddetmeleridir.

Örneğin 1631’de Harput Kasabası’nın Piran Karyesi’nden Hasan bt. Molla Hüseyin’in kızı Şâhiye, nişanlısı Hasan b. Cafer’in başka bir hanımı bulunduğu için “Bir avreti dahi vardır, kuma üzerine varmazam” diyerek nişanlısının nikah isteğini geri çevirmiştir.[32] Bir başka örnekte ise Fatma, evli olan Mevlüd’le babasının zorlamalarına rağmen evlenmeyeceğini söylemektedir: “Babam mezbur eteğimi çalıya bend etmiştir. Ben başıma vekilim. Mezbur Mevlüd’e varmazam”.[33]

Evliliğin Şahsi Hükümleri

İslâm hukukunda evliliğin hükümleri yani kadın ve erkeğin karşılıklı hak ve yükümlülükleri incelendiği zaman hiyerarşik olarak erkeğe bir üstünlük tanındığı görülmektedir. Bu konudaki temel kaynaklardan birincisi Nisa Suresi’nin 34. ayetidir. Bu ayet mealen şöyledir: “Erkekler; kadınları gözetip kollayıcıdırlar. Şundan ki Allah, insanların bazılarını bazılarından üstün kılmıştır. Çünkü erkekler mallarından kadınlar için harcamışlardır. İyi ve temiz kadınlar saygılıdırlar; Allah’ın kendilerini koruduğu gibi, gizliliği gereken şeyi korurlar: Sadakatsizlik ve iffetsizliklerinizden korktuğunuz kadınlara önce öğüt verin sonra onları yataklarında yalnız bırakın ve nihayet onları evden çıkarın/bulundukları yerden başka yere gönderin/onları dövün. Bunun üzerine size itaat ederlerse artık onlar üzerine başka bir yol aramayın. Çünkü Allah yücedir…” Bu ayet kocaya ailenin reisliği pozisyonunu sağlamaktaysa da birçok yazarın belirttiği gibi kocaya karısını dövme hakkını vermemektedir.[34] Kadının kural ve ölçü dışı davranış ve sözlerinin ağırlık derecesine göre erkeğe karşılık verme yetkisi tanınmıştır. Ancak burada önemle üzerinde durulması gereken birkaç nokta vardır. Herşeyden önce ayette geçen ve geleneksel kabulde “dövmek” anlamında tercüme edilen “darp” kelimesinin Arapçada yirmiye yakın anlamı vardır. Yani kelimenin tek anlamı dövmek değildir. Öte yandan bu müeyyidenin kadının hangi davranışlarına karşı uygulanabileceği de önemlidir. Yine geleneksel kabul ayette geçen “nüşuz” kelimesini “huysuzlık, geçimsizlik, dikbaşlılık” olarak ele almaktadır. Bu durumların birisi söz konusu olduğunda da kocanın karısına vurabileceği kabul edilmektedir. Öztürk ise kelimenin “kadının kocasına kin tutması, ona saygıdan uzaklaşarak isyan etmesi, başkasına göz koyması şeklinde tercüme edilmesi gerektiğini belirtmektedir. Hz. Peygamber’in sünneti de bu durumu teyyid eder niteliktedir.[35] Hz. Peygamber, hayatı boyunca zina iftirasına maruz kalan, eşi de dahil olmak üzere hiçbir hanımına el kaldırmamıştır. Kısacası Nisa 34. ayette kadının dövülmesini emreden bir beyan yoktur. Sadece kadının sadakatsizlik ve iffetsizlik kuşkusu yaratması durumunda üçlü bir tedbir getirmektedir: Öğüt vermek, yatakta yalnız bırakarak dikkate davet etmek, daha etkili bir uyarı için olay açıklık kazanıncaya kadar evden uzaklaştırıp, başka yerde ikamete mecbur etmek.[36] Osmanlı Devleti’nde erkeklerin eşlerini haksız yere dövmeleri, hakaret etmeleri ve eve hapsetmeleri gibi örneklere az da olsa rastlanmaktadır.[37] Böyle durumlarda mahkemenin kadınlara arka çıktığı, hanımlarının haklarına riayet etmelerine dair kocalara tenbihatta bulunduğu gözlenmektedir. Hatta kocalarından kötü muamele gördüklerini delillendiremeyen kadınların iddiaları dahi ciddi bir biçimde incelenmiş ve kendilerine gerekli destek verilmiştir. Nitekim nafakasını temin etmediği gibi kendisini haksız yere dövüp, söven kocasından şikayet eden Hacılar Mahallesi sakinlerinden Fatma Hatun mahkemeye verdiği dilekçesini şahidlerle teyid edememesine rağmen, eşine gerekli uyarı gelmiştir.[38] Osmanlı uygulamasında dikkati çeken nokta, kadınların dövülmesi ile ilgili az sayıdaki belgelerin (mahkemeye yansıyan dövme olaylarının) hiçbirinde ayet-i kerimedeki söz konusu izne dayanarak kocalar mahkemede mazur görülmemiş, tekrarlanmayacağına dair kefil göstermek suretiyle teminat alınmış ya da tazir cezası verilmiştir.[39]

Bunun dışında İslâm hukukçuları fıkıh kitaplarında erkeğin kadına karşı sahip oldukları hakları şu başlıklar altında sıralamışlardır:

Kadın kocasının evlilik hukuku ile ilgili makul ve meşru emir ve isteklerini kabul etmeli ve ona itaat etmelidir.
Müşterek ikâmetgâhı belirlemek hakkı kocaya aittir ve kadın bu ikâmetgahta oturmak zorundadır. Yalnız kocanın karısını müşterek ikâmetgahta oturmaya zorlayabilmesi için birtakım şartların yerine gelmesi gerekir. Koca karısını akrabaları (anne-baba vb.) ile ve başka eşleri varsa bunlarla birlikte oturmaya zorlayamaz. Seçilen ikâmetgahın sağlık şartlarına uygun olmaması ve gerekli eşyaların bulunmaması, kötü kimselerle komşu olması gibi durumlarda kadın müşterek ikâmetgahı terkedebilir.[40]
Koca, karısının evden çıkışını kontrol edebilir. Hanefi Mezhebi’ne göre koca karısının haftada bir kez anne-babasını, yılda bir kere de kendisiyle evlenmeleri yasak olan hısımlarını ziyaret etmesine mani olamaz. Ayrıca koca, karısının herhangi bir meslek ya da sanatla uğraşmasını yasaklayabilir.[41]
Koca karısının eve ziyaretçi kabulünü de yasaklayabilir. Müşterek ikâmetgâhı koca belirlediği ve masraflarını karşıladığı için kadın onun izni olmadan eve ziyaretçi kabul edemez. Ancak bazı İslâm hukukçuları anne-babanın haftada bir kere diğer yakın hısımların ise yılda bir kere ziyaretleri yasaklanamaz görüşündedirler.

Yukarıda açıkladığımız hususların Osmanlı Devleti’nde de geçerli olduğunu Osmanlı şeyhülislâmlarının fetvalarından ve şer’iyye sicillerindeki kayıtlardan tesbit etmek mümkündür.[42] Yalnız, Lady Montaqu’nun mektuplarına bakılırsa XVIII. yüzyılda Osmanlı kadını evden dışarı çıkma konusunda kocasının sıkı iznine tabi değildir.[43]

Evliliğin Mali Hükümleri

İslâm hukukunda evliliğin mali hükümleri konumuz açısından büyük bir önem arzetmektedir. Şer’i hukuka göre kadın mülkiyet hakkına sahiptir ve eğer tam eda ehliyeti varsa (mümeyyiz, baliğ, reşit) kimsenin rızasına ihtiyaç olmaksızın malları üzerinde ivazlı-ivazsız her türlü tasarrufta bulunabilir. Evlenme, kadının eda (fiil) ehliyeti üzerinde hiçbir değişiklik yapmaz. İslâm hukuku, eşler arasında tam bir mal ayrılığı rejimi kabul etmiştir. Karı, kocasının rızasını almadan kendi malları üzerinde dilediği gibi tasarrufta bulunabilir. Kadının hiçbir hukuki muamelesine, kocanın şu ya da bu şekilde karışmak, engel olmak hakkı yoktur. Kadın, mallarını bizzat idare edebileceği gibi, bu işi kocasından başka bir şahsa da bırakabilir.[44] Yine bu mal varlıklarıyla kadınlar kocalarının rızalarını almadan serbestçe vakıflar kurabilirler.[45]

Mal ayrılığı rejimi çerçevesinde kocanın karıya verdiği mehir de kadının mal varlığına dahil olur ve ne koca ne de baba mehirde hak iddia edemezler. Nikah akdi esnasında mehirden hiç bahsedilmese ya da koca mehir veremeyeceğini söylese bile kadın mehre hak kazanır. Genellikle mehrin bir kısmı “mehr-i muaccel” adıyla nişan gerçekleşince veya evlenme akdi yapılırken kadına verilir. Mehrin geriye kalan ve “mehr-i müeccel” denilen kısmı ise evlilik ölüm ya da boşanmayla sona erdiği zaman kadına ödenir. Kadının mehir hakkı öylesine önemlidir ki koca öldüğünde terekeden, öncelikle kadının mehr-i müecceli verilir, daha sonra mirasçılar arasında taksim yapılır. Mehr-i muacceli veya mehr-i müecceli ödenmeyen kadın, kocasını dava ederek hakkını alabilir.[46]

Mal ayrılığı rejiminin bir uzantısı olarak koca karısının ve çocuklarının nafakasını temin etmek zorundadır. Kadın zengin de olsa, hatta bir işte çalışıyor bile olsa (kocanın rızasıyla) evin masraflarına katılmak zorunda değildir.[47] Kocanın nafaka mükellefiyetinin içine mesken, yiyecek, giyecek, tıbbi tedavi ve ilaçlar ile gerekli olduğu takdirde hizmetçi masrafları girmektedir. Koca, nafaka mükellefiyetini yerine getirmediği takdirde kadın mahkemeye başvurarak onu zorlayabileceği gibi, koca nafakayı ödememekte ısrarcı olursa kadı mallarını sattırıp borcunu ödemek veya bir müddet kocayı hapsetmek hakkına sahiptir.[48] Eğer koca, güç yetiremediği için veya gaipliği sebebiyle nafaka mükellefiyetini yerine getiremiyorsa bu takdirde kadı bir nafaka tayin eder ve kadına kocası adına borç alma yetkisi verebilir.[49] Osmanlı Devleti’nde koca, nafaka mükellefiyetini mutlaka yerine getirmek zorundadır.[50] Hatta Hanefi Mezhebi dışındaki hukuki mezheplere göre nafaka borcunu yerine getirmemek kadın tarafından boşanma sebebi olarak ileri sürülebilir.

III. Boşanma

İslâm hukukunda “talâk” kocanın tek taraflı irade beyanıyla evlilik birliğine son vermesidir. Erkeğe talâk hakkının verildiği Kur’an’da çeşitli ayetlerde kocanın boşamasından söz edilerek ifade edilmiştir.[51] Boşanmayı gerçekleştiren koca iddet nafakasını ve kadının mehr-i müeccelini ödemek zorundadır. Sebepsiz boşanmalar dinen hoş görülmemekle birlikte koca, talâk için bir sebep ileri sürmek mecburiyetinde değildir. Öte yandan tek taraflı bir işlem olması dolayısıyla talâkın geçerli olabilmesi için hakimin kararına da ihtiyaç yoktur.[52]

Osmanlı hukukunda kocanın talak yetkisini kullanırken başvurduğu yollardan birisi de şartlı talâktır. Şartlı talâkta koca, karısını boşamayı bir işi yapmaya bağlamakta ve o işi yaparsa karısı boşanmış olmaktadır. Bu tür talak kimi zaman suistimallere neden olsa da kimi zaman da kadının mağduriyetini önlemiştir. Örneğin uzun bir yolculuğa çıkan erkekler eşlerinin mağdur olmalarını önlemek amacıyla “eğer ben gidüp bir sene-i kâmile gelmeyûb iyalim… (falan) hatuna muvasalatım müyesser olmaz ise zevcem… benden boş olsun”[53] diyerek talâkı belirli bir süre dönmeme şartına bağlamakta, o süre zarfında dönmedikleri takdirde hanımları kendilerinden boş olmaktadır. Bir başka örnekte ise sürekli dayak yediği için kocasının evini terkeden ve itaat etmeyen kadınlara kocaları “seni bir daha döversem, sen benden boş ol” diyerek tekrar itaatlerini sağlamakla beraber, aynı fiili bir daha tekrarladıklarında hanımları durumu mahkemeye intikal ettirerek boşanma hakkını elde edebilmişlerdir.[54]

Talâk yetkisine esas itibariyle koca sahip olmakla birlikte koca, nikah anında veya daha sonra karısına bu yetkiyi verirse, kadın da bu yetki dahilinde boşanma hakkını kullanabilir ki bunu “tefviz-i talâk” denir.[55] Koca karısına “nefsini ihtiyar et”, “işin kendi elindedir”, “dilersen kendini boşa” gibi ifadelerden birini kullanarak boşanma hakkını verebilir. Boşama hakkını karısına veren koca bundan geri dönemez. Şer’iyye sicillerinde tefviz-i talâkla ilgili örneklere son derece az sayıda rastlanmaktadır.[56] Bu örnekler de genellikle evlilik devam ederken boşanma yetkisinin kadına devredilmesi ile ilgilidir. Nikah âkdi yapılırken boşanma yetkisinin kadına devredilmesine ise pek rastlanmaz. Ancak Osmanlı padişahlarının kızlarının en azından belirli bir tarihten sonra tefviz-i talâkla evlendikleri görülmektedir.[57] Bu konudaki örneklerin az olması muhtemelen daha sonra vazgeçme imkânı olmadığı için erkeklerin talâk yetkilerinin ellerinden alınması ile ilgili olarak içine düştükleri endişedir.

İslâm aile hukukundaki talâk çeşitlerinden birisi de “muhalaa” ya da “hul” denilen tarafların anlaşarak evlilik birliğine son vermeleridir.[58] Bu tür boşanmada İslâm hukuku, eşi ile anlaşamayan kadına, kocasının boşama yoluna gitmemesi halinde kendisi için çekilmez hale gelen evlilikten kurtulma imkânı vermiştir. Muhalaada sıklıkla kullanılan yöntem, kadının müeccel mehir ve iddet nafakası hakkından vazgeçme karşılığında kocasından boşanmasıdır.[59] Bunun dışında sadece iddet nafakasından vazgeçme karşılığında yapılan ve kadının daha lehine olan muhalaalara rastlandığı gibi, müeccel mehir ve iddet nafakasına ilaveten kadından alınan belirli bir para veya mal veya küçük olan çocuğun büyütülmesi gibi hizmet karşığında yapılan ve kadının daha aleyhine olan muhalaa türlerine de tesadüf edilmektedir.[60]

Muhalaa mali yönü olan bir hukukî tasarruf olduğu için muhalaaa yoluyla boşanmak isteyen kadının tam eda ehliyetine sahip olması gerekir. Ayrıca boşanmanın mali külfetlerinden kurtulmak isteyen kocaların talâk yetkilerini kullanmamakta direnerek, kadını muhalaaya zorladıkları ve böylece mehir ve iddet ödemekten kurtuldukları görülmektedir. Şeriyye sicillerinde %81,3’lük oranla en yaygın boşanma şekli huldur. Muhalaanın bu kadar sıklıkla kullanılması kuşkusuz bu metodun, kadının kendisi için çekilmez hale gelen bir evlilikten kurtulmada İslâm hukuku çerçevesinde ulaşabileceği en önemli imkân olmasından kaynaklanmaktadır. Zaten mahkeme kayıtlarında kadın ve erkeğin muhalaaya başvurma sebepleri arasında, eşlerin iyi geçinemediklerini belirten “hüsn-i zindeğan müyesser olmamağla”, “hüsn-ü muaşeret olmamağla”, “münaferet vukuuna binaen” gibi ifadelere rastlanmaktadır.

Erkeklerin birtakım sebeplerle muhalaayı kabul etmemeleri durumunda kocalarının evini terkederek onları muhalaaya zorlayan kadınlar vardır.[61] Buna rağmen kocanın ısrarla boşanmayı reddettiği bazı durumlarda ise Osmanlı Devleti’ne özgü bir uygulama ortaya çıkmıştır. Kocasından mutlaka boşanmak isteyen kadınlar padişah veya Divân-ı Hümayun’a başvurarak, kocalarını muhalaaya zorlamışlardır.[62]

İslâm hukuku çerçevesinde kadına boşanma konusunda en fazla esneklik tanıyan metod “tefrik” yani adlî boşanmadır. Tefrikde kadın, kocanın iktidarsızlığı veya bazı hastalıklarının olması, kocanın gaipliği, nafaka mükellefiyetini yerine getirmemesi, şiddetli geçimsizlik ve fena muamele sebeplerinden birinin varlığı halinde mahkemeye başvurarak evliliğin sona erdirilmesini istemekte, kadı uygun görürse evlilik birliği sona ermektedir. Tefrikte kocanın rızası aranmadığı gibi kadın da müeccel mehrinden ve iddet nafakasından vazgeçmek zorunda değildir. Ancak tefrik sebepleri konusunda mezhepler farklı görüşlere sahiptirler. Bu konuya en katı yaklaşan Hanefi Mezhebi olmuştur. Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’a göre sadece “kocanın iktidarsız olması” tefrik sebebidir. İmam Muhammed ise iktidarsızlık dışında akıl hastalığı, cüzzam ve barası da (alaca hastalığı) tefrik sebebi olarak kabul etmiştir.[63] Osmanlı Devleti’nde 1916 yılına kadar İmam Muhammed’in görüşüne bile itibar edilmeyerek Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’un içtihadları uygulamaya esas alınmıştır. Bu durumda kocaları gaip olan veya kocaları tarafından terkedilen, nafakasız bırakılan veya fena muameleye maruz kalıp, kocalarıyla aralarında şiddetli geçimsizlik olan ve evliliklerine talâk veya muhalaa yoluyla son veremeyen kadınların büyük sorunlarla karşılaştıkları inkar edilmez bir gerçektir. Özellikle kocaları geçimlerine yetecek kadar nafaka bırakmadan kaybolan kadınların XVI. yüzyıl ortalarına kadar diğer mezheplerin kabul ettikleri kazaî boşanma (tefrik) imkânından dolaylı bir şekilde yararlandıkları görülmektedir. Hanefî Mezhebi içtihadları doğrultusunda, koca nafaka bırakmadan kaybolduğunda, tarafların boşanmalarına uzun yıllar hükmedemeyen Osmanlı kadıları bu gibi durumlarda Şafii Mezhebi’nden nâibler tayin ederek ve onların kendi mezheplerine göre verdikleri boşanma kararlarını uygulayarak bu durumdaki kadınların boşanmalarına imkân sağlamıştır.[64] Ne var ki, bu imkân ancak XVI. yüzyılın ortalarına kadar kullanılabilmiş, bu tarihten sonra “bu diyarda Şafii kavliyle amel etmek memnudur” denilerek Şafii içtihadlarının uygulanması yasaklanmıştır.[65] Ortaya çıkan mahsurları kısmen bertaraf etmek ve geride kalan eşlerin büyük sıkıntılar çekmesini önlemek için savaşa veya uzun ve tehlikeli bir yolculuğa çıkan kocaların bu yolculuğa çıkmadan evvel eşlerini şartlı olarak boşadıkları görülmektedir.[66] Bu tür boşamalarda koca 1 veya 2 yıl dönmezse karısının boş olacağını söylemekte, belirttiği süre içerisinde dönmediği takdirde kadın bir mahkeme kararına gerek olmadan boşanmış sayılmaktadır.

Kocanın karısına fena muamelesi ve geçimsizlik durumlarında Hanefi Mezhebi’nin tefrik imkânı tanımamasından doğan boşluk ise sık sık muhalaa yoluyla doldurulmaya çalışılmıştır. Ancak bazı olaylarda ortaya haksız bir durum çıkmış, kadın kusurlu olmasa da iddet nafakası ve mehr-i müeccelinden mahrum kalmıştır. Kocanın kötü niyetle muhalaaya yanaşmadığı durumlarda ise kadının tek seçeneği padişaha veya Divân-ı Hümayun’a başvurmak olmuştur. Tüm bu zorlama metodlar yerine Osmanlı’da diğer mezhepler örnek alınarak kazai boşanma sebepleri artırılsaydı

kuşkusuz hem hukukî temeli güçlü; hem de kadınlar lehine olan uygulamaların gelişme imkânı olabilirdi. Örneklerin incelenmesi sonucunda görülmektedir ki Osmanlı hukuk tarihinde özellikle karı- koca arasında geçimsizlik ve kocanın herhangi bir sebeple kaybolup geride nafaka bırakmadığı durumlarda kazaî boşanma ihtiyacı hissedilmiştir. Osmanlı hukukçuları ise diğer mezheplerin sağladıkları imkânları kullanıp bu ihtiyacı İslâm-Osmanlı hukuku çerçevesi içerisinde karşılama yoluna gitmemişlerdir. Bu ancak İmparatorluğun sonunda mümkün olabilecek 1917 Hukuk-ı Aile Kararnâmesi ile diğer üç mezhebin görüşlerinden istifade edilerek tefrik yolları çeşitlendirilecektir.

IV. Sonuç

Yukarıda da belirtildiği gibi Osmanlı Aile Hukuku’nda büyük oranda İslâm hukuku hükümleri geçerli olmuştur. Ancak zaman zaman uygulamaya esas alınan içtihatlarda değişiklik yapılabilmiştir. Bu değişiklikler de yine hanefi mezhebinin sınırları içinde gerçekleştirilmiş, diğer mezheplerin hukuki görüşlerinden faydalanma yoluna gidilmemiştir.

Kadınların hukukî statüleri üzerinde en radikal değişikliği sağlayacak olan hukukî düzenleme, kuşkusuz 1917 tarihli Hukuk-ı Aile Kararnamesi’dir. Bu kararnâme ile Osmanlı Devleti’nin resmi mezhebi olan Hanefi Mezhebi’nin içtihadlarından bazı konularda ayrı kalınmış Maliki, Şafii ve Hanbeli Mezheplerinin görüşlerine itibar edilmiş, böylelikle kadın açısından evlenme ve boşanma konusunda daha esnek ve içinde bulunulan çağın şartlarına daha uygun hükümler benimsenmiştir. Yapılan düzenlemeler, Tanzimat sonrası başlayan reform sürecinde kadının toplumsal statüsünde ortaya çıkan ilerlemelere uyum sağlayacak yeni bir hukukî statünün ilk adımlarını teşkil etmektedir.

Hukuk-ı Aile Kararnâmesi’nde her şeyden önce evlenecek kadın ve erkek için yaş sınırlaması kabul edilmiştir. Klasik İslâm hukuku doktrininde evlenmek için herhangi bir yaş sınırı getirilmediği ve çok küçük yaştaki çocukların da velileri tarafından evlendirilebildikleri düşünülürse bu oldukça büyük bir yeniliktir. Artık 9 yaşından küçük kız çocukları velileri tarafından evlendirilemeyecekleri gibi 17 yaşını doldurmuş olan bir kız da velisinin iznine gerek olmadan kendisi nikâh aktedebilecektir.

Kararnâme, Osmanlı hukuk tarihinde poligamiyi (taaddût-û zevcad) belirli ölçüde sınırlandırma yolunda da önemli bir adım atmıştır. Kararnâmeyi hazırlayanlar özellikle Batıcılar ve Türkçülerin çok kadınla evliliğin yasaklanması yönündeki taleplerini dikkate alarak, İslâm hukuku çerçevesinde bu isteklere kısmen cevap verebilmek için kadının evlenirken kocasına evlilik hayatı boyunca tek kadınla evli kalmasını şart koşabileceği hükmünü getirmişlerdir. Bu tür bir şartın Hanefi Mezhebi’ne göre geçerli ve bağlayıcı olması mümkün değildir. Bu nedenle Hanbeli görüşüne itibar edilerek, nikah akdi yapılırken, kadının evlilikleri devam ettiği müddetçe, kocasının başka bir kadınla evlenmemesi, aksi takdirde kendisinin veya ikinci kadının “boş olması” şartını ileri sürebileceği esası kabul edilmiştir.[67] Böylece kararnâme dolaylı yoldan da olsa tek kadınla evliliğin toplumda hakim olması yolunda önemli bir çığır açmıştır.

Kararnameyle kadınlar açısından getirilen bir diğer önemli yenilik de mahkeme yoluyla yapılan boşanma (tefrik) imkânının genişletilmesidir. Bu yeni düzenleme Hanefi Mezhebi’nde mahkeme kararıyla boşanma imkânları sınırlı olan kadınlar için fevkâlede önemli bir yeniliktir. Daha önce de üzerinde durduğumuz gibi tefrik kadının kendisi için çekilmez hale gelen, istemediği bir evliliğe son vermek konusunda kullanabileceği en uygun metottur. Çünkü tefrikte muhalaada olduğu gibi kocanın rızası aranmaz hem de kadın iddet nafakası, mehir gibi mali haklarından vazgeçmek zorunda değildir. Oysa Hanefi Mezhebi, kadın açısından avantajlı olabilecek bu yolu sadece “kocanın iktidarsızlığı” ile sınırlamıştır. Kararnâme ile diğer mezheplerin bu konudaki içtihadlarından istifade edilerek, tefrik sebepleri çeşitlendirilmiştir. Yeni düzenlemelere göre kocada zührevi hastalıklar, cüzzam, baras ve aklî rahatsızlıkların ortaya çıkması, kocanın nafaka bırakmadan karısını terketmesi, kocanın kaybolması (gaiplik) veya kadının kötü muameleye maruz kalması gibi sebeplerin varlığı halinde kadın hakime başvurarak kocasından boşanmayı talep edebilecektir.[68]

Aile hukuku alanında yapılan bu önemli düzenleme Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde yapılan diğer hukuki düzenlemelerle birleşince kadının ilerleyen toplumsal statüsüne uyumlu yeni bir hukuki statü ortaya çıkmıştır.

Prof. Dr. Gül AKYILMAZ

Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi / Türkiye

Alıntı Kaynağı: Türkler, Cilt: 10 Sayfa: 365-374

Kaynaklar:

♦ ALKAN, Türker, Kadın-Erkek Eşitsizliği Sorunu, Ankara 1981.

♦ ALTINAY, Ahmet Refik, Hicri Onüçüncü Asırda İstanbul Hayatı 1786-1882, İstanbul 1978. ALTINDAL, Meral, Osmanlı’da Kadın, İstanbul 1994.

♦ ATEŞ, Süleyman, İslâm’da Kadın Hakları, İstanbul 1996.

♦ AYDIN, M. Akif, “İslâm-Osmanlı Aile Hukukunun Kanunlaştırılması ve Hukuk-ı Aile Kararnamesi”, Yeni Türkiye Osmanlı, c. 6, İstanbul 1999.

♦ AYDIN, M. Akif, “Osmanlılarda Aile Hukukunun Tarihi Tekamülü”, Sosyo-Ekonomik Değişme Sürecinde Türk Ailesi 2, Ankara 1992.

♦ AYDIN, M. Akif, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul 1985.

♦ AYDIN, M. Akif, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul 1999.

♦ BARKAN, Ö. L., “Edirne Askeri Kassamına Aid Tereke Defterleri (1545-1659) ” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, c. III, 1968.

♦ BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul, tarihsiz.

♦ BRAUDE, Benjamin/LEWIS Bernard (Ed. ) Christians and Jews in the Ottoman Empire, Vol. I, New York 1982.

♦ BUSBECG, Ogier Ghiselin, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Tercüman 1001 Temel Eser, tarihsiz.

♦ CİN Halil, Eski Hukukumuzda Boşanma, Konya 1988.

♦ CİN Halil, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya 1988.

♦ D’OHSSON, M., XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Adetler, (Çeviren: YÜKSEL Zerhan), Tercüman 1001 Temel Eser, tarihsiz.

♦ DEMİREL Ö. /GÜRBÜZ A. /TUŞ M., “Osmanlılarda Ailenin Demografik Yapısı”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992.

♦ El-Hac Mehmet Zihni Efendi, “İslâm’da Evlilik, Nikah ve Mahremiyetler”, İslâmda Kadın Hakları 2, İstanbul 1993.

♦ FAZLURRAHMAN, “İslâm’da Kadının Konumu”, (Çeviren: BALOĞLU Bülent/ÇİFTÇİ Adil), Türkiye Günlüğü, sy. 45, 1997.

♦ Fetevây-ı Hindiye (Tercüme: EFE Mustafa), Ankara, tarihsiz.

♦ GERBER, Haim, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa, 1600-1700”, International Journal of Middle Eastern Studies, No: 12, 1980.

♦ HALEBÎ, İbrahim, Mülteka Tercümesi (Sadeleştiren: DAVUDOĞLU Ahmed), c. I-II, İstanbul 1983.

♦ HATEMİ, Hüseyin, İlâhi Hikmette Kadın, İstanbul 1999.

♦ JENNINGS, Ronald, “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records of the Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol. XVII, Part: 1, 1975.

♦ KARAMAN, Hayreddin, Mukayeseli İslâm Hukuku, c. I, İstanbul 1986.

♦ KIRBAŞOĞLU, Hayri, “Kadın Konusunda Kur’an’a Yöneltilen Başlıca Eleştiriler”, İslâm’da.

♦ KURT, Abdurrahman, “Osmanlı’da Kadının Sosyo-Ekonomik Konumu”, Yeni Türkiye Osmanlı Özel Sayısı II, 2000.

♦ KURT, Abdurrahman, Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876), Bursa 1998.

♦ Lady Montaqu, Türkiye Mektupları 1717-1718, (Çeviren: KURUTLUOĞLU Aysel), Tercüman 1001 Temel Eser, tarihsiz.

♦ LEWIS, Bernard, “The Tanzimat and Social Equality”, Economie et Societes dans L’Empire Ottoman fın du XVI IIe debut du XXe siecle.

♦ ORTAYLI, İlber, “Osmanlı Hukukunda Gelenek, Şeriat ve Örf”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992.

♦ ORTAYLI, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul 2000 ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul 1988.

♦ ÖZTÜRK, Yaşar Nuri, Kur’an-ı Kerim Meali, İstanbul 1997.

♦ ÖZTÜRK, Yaşar Nuri, İslâm Nasıl Yozlaştırıldı, İstanbul 2000.

♦ SAVAŞ, Saim, “Fetvâ ve Şer’iyye Scillerine Göre Ailenin Teşekkülü ve Dağılması”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992.

♦ Şer’iyye Sicilleri, Türk Dünyası Araştırma Vakfı, c. I-II, İstanbul 1988.

♦ TUŞ M. /GÜRBÜZ, A. /DEMİREL., “Osmanlı Ailesi ile İlgili Şer’iyye Sicillerinden Seçilen Örnek Belgeler”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi 3, Ankara 1992.

♦ VEDÛD-MUHSİN Amine, Kur’an ve Kadın, (Çeviren: ŞİŞMAN, Nazife), İstanbul 1997.

♦ YÜKSEL, Hasan/SAVAŞ Saim, “Osmanlı Aile Hayatına İlişkin Fetvalar”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi 3, Ankara 1992.

♦ YÜKSEL, Hasan, “Vakfiyelere Göre Osmanlı Toplumunda Aile”, Sosyo-Ekonomik Değişme Sürecinde Türk Ailesi 2, Ankara 1992.

Dipnotlar :

[1] Osmanlı kadınının hukuki statüsünün tam olarak belirlenebilmesi ve doğru değerlendirmeler yapılabilmesi için aile hukukunun yanı sıra miras, mülkiyet, şahitlik, ceza hukuku, dava açabilme ve akid yapabilme ehliyeti, siyasi haklar ve kamu görevlerine girebilme gibi hakların dikkatle incelenmesi gerekir. Bu arada özellikle vurgulamak gerekir ki evlenme, boşanma ile ilgili hükümler yalnızca Müslüman ya da bir Müslümanla evli gayrimüslim kadınlar için geçerlidir.

[2] ORTAYLI, İlber, “Osmanlı Hukukunda Gelenek, Şeriat ve Örf”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992, s. 456-457. ORTAYLI İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul 2000, s. 60-62. Ortaylı 16. yüzyıldaki bazı şer’iyye sicillerinde yer alan aileye ilişkin hükümlerin zaman zaman fıkıh kitaplarındaki ahkâm-ı nikâhla bağdaşmadığını kaydetmektedir. ORTAYLI, Aile, s. 63.

[3] BRAUDE, Benjamin/LEWIS Bernard (Ed. ) Christians and Jews in the Ottoman Empire, vol. I, New York, 1982, s. 4; LEWIS Bernard, “The Tanzimat and Social Equality”, Economie et Sociétés dans Empire Ottoman fin du XVIIIe début du XXe siècle, s. 47-48. Lewis, Osmanlı’da kadınların tıpkı zimmiler ve köleler gibi hukuken ikinci sınıf oldukları ve içinde bulundukları statüden çıkma imkânı olmadığı görüşündedir. Kadınların ne kendileri ne de herhangi bir otorite onların cinsiyetini ve buna bağlı olan toplumsal ve hukuki statülerini değiştiremez. LEWIS, s. 47-48.

[4] HALEBÎ İbrahim, Mülteka Tercümesi (Sadeleştiren: DAVUDOĞLU Ahmed), c. I, İstanbul 1983, s. 478; CİN Halil, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya 1988, s. 81; KARAMAN Hayreddin, Mukayeseli İslâm Hukuku, c. I, İstanbul 1986, s. 248.

[5] Cemaziyelevvel 1034 (1625) tarihli Amasya Şeriyye Sicillerinde yer alan bir davada buluğa ermiş Hüseyin kızı Hacı Bola, babasının rızası hilafına kendisini evlendirmesine karşı çıkmakta elindeki fetvaya uygun olarak mahkeme bu nikahı feshetmekte ve kızın dilediği kimseyle evlenmesine izin vermektedir. JENNINGS Ronald, “Women in early 17th Century Ottoman Judicial Records of the Sharia Court of Anatolian Kayseri”, JESHO, XVIII/1-1975, s. 78; Harput Kasabası halkından Seferoğlu Hacı Mustafa Şer’i meclise gelip söz alarak şöyle dedi: “Öz kızım Fatma’yı Halil oğlu Mevlüd adındaki bir kimseye Allah’ın emri üzerine nişanladık… kızım Fatma feryad ve figan ederek “Ben kendi başıma vekilim Mevlüd’e varmazam”dedi. Şer’i meclis tarafından Osman Efendi’yle bu sicilin altında adı yazılı Müslümanlar Mustafa Bey’in kapısına varıp Fatma’yı kapıya çağırdılar. Fatma kapıya geldiğinde feryad ve figan ederek “Babam eteğimi çalıya bağlamıştır. Ben başıma vekilim. Beni nikahlamaya kimse vekilim değildir. Mevlüd’e varmazam…” dedi. SAVAŞ Saim, “Fetva ve Şer’iyye Sicillerine Göre Ailenin Teşekkülü ve Dağılması”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992, s. 514.

[6] KARAMAN, c. 1, s. 249; Cin, Evlenme, s. 68; BİLMEN Ömer Nasuhi, Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul, tarihsiz, c. 2, s. 28; Fetevây-ı Hindiye (Tercüme: EFE Mustafa), Ankara, tarihsiz, c. 2, s. 255; HALEBİ, c. 1, s. 478.

[7] Cin, Evlenme, s. 68; HALEBİ, c. 1, s. 478; Aydın M. Akif, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul 1985, s. 97.

[8] “Küleycik Karyesi’nde meskune Esma bt. Mehmet nam bikr-i baliğayı talib olan Ahmet bin Abdullah huzur-ı şer’de tarafeynin hüsn-i rızasıyla katibimiz olan es-Seyyid Mehmed Emin Efendi akd-i nikah eyleyüb zevciyyete tenebbüh olunduğunu işbu mahalle kayd olundu. 9 Zilhicce sene 68, TUŞ M. /GÜRBÜZ A. /DEMİREL Ö., “Osmanlı Ailesi ile İlgili Şer’iyye Sicillerinden Seçilen Örnek Belgeler”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, 3, Ankara 1992, s. 851; Yine İmama gönderilen bir izinnâmede de kadının velisinin rızasından bahsedilmemektedir. “Üyük karyesi İmamı efendi inha olunur ki: Karyeniz sakinlerinden Fatma bt. Mevlüd nâm bikr-i baliğanın mani’yi şer’iyyesi yoğ ise talibi olan Ali b. Gence’ye lede’ş-şuhûd tesmiyeyi mehr ile nikah eyleyesiniz” Fi 27 Rebi’ül-ahir sene 69, TUŞ/GÜRBÜZ/DEMİREL, s. 851.

[9] Aydın, Aile, s. 97-99; Aydın M. Akif, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul 1999, s. 280. “951 (1544) tarihinde kudat velisi izinsiz nikah itmemekle memurdurlar” Ebussuud Efendi, Maruzat, MTM, sy. 2, s. 339.

[10] Kastamonu kadısının 25 M 1215 (1800) tarihli arzında “bundan akdem bakire ve dul kadınlara velisi izni ve kendisinin rızası olmadıkça vali ve hakim tarafından cebr ile tezviç mugâyır-ı şer’ iken…” ibaresi yer almaktadır; 1288 (1871) tarihli bir izinnâmede… veli izni ve tarafların rızaları ile nikahın kıyılması için izin verilmektedir. BOA, CTA, No: 1731.

[11] Aydın, Aile, s. 99; Aydın, Hukuk Tarihi, s. 279-280.

[12] 1260 (1844) tarihli bir fermanda yakınları tarafından 30 yaşına kadar evlendirilmeyen bakire kızların bulunduğu gerekçe gösterilerek, ergen kız ve dul kadınların, velilerinin izni olmasa bile şer’an bir mani yoksa, kadıların izni dahilinde küfüvleri ile evlendirilebilecekleri ifade edilmiştir. BOA, CTA, No: 825. Benzer bir belge 1266 (1849) yılında Sivas Eyaleti Mutasarrıfı Mehmet Münip Paşa’ya gönderilmiştir: “Bakire ve seyyibe (dul) hatunların ere varmalarının bir sebebi şer’i olmaksızın velileri tarafından mümanaat olunması ahkâm-ı şer’iyye ve tenaküh ve tenasül madde-i hayriyesine menafii olduğundan böyle bir hal vukuunda kadının izni ile nikahlarının aktedilmesi ve bu hususta vazifelerini suistimal edecek kadıların şiddetle cezalandırılması öngörülmektedir, BOA, CTA, No: 936.

[13] 17 Mart 1914 (19 Rebiülahir 1332) tarihli Ceza Kanunun zeyl-i evveliyle zeyl-i sanisini değiştiren muvakkat kanunda 20 yaşından aşağı yaşta bulunan baliğa kızların nikahı için izinname alınması sırasında kadılar tarafından velilerinin izni aranacağı belirtilmiş, böylece zımnen 20 yaşından sonrası için aranmayacağı esası getirilmiştir. Aydın, Hukuk Tarihi, s. 280, dipnot: 17 Hukuk-ı Aile Kararnâmesi ise bu yaşı 17’ye çekmiştir (md. 4).

[14] Aktan, Hamza, “İslâm Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992, s. 399-400; BİLMEN, c. 2, s. 47 vd. Osmanlı Devleti’nde de küçük yaşta kız ve erkek çocukların velileri tarafından evlendirildikleri görülmektedir. Taşköprü Kazası’nın Çini Karyesi sakinlerinden Halil, küçük yaştaki kızını önce Fevzi’ye nikah etmiş, ardından cayarak Mehmed’in iki yaşındaki küçük oğluna nikah eylemiştir. Bunun üzerine Fevzi Şer’iyye mahkemesine dava açmıştır. BOA, CTA, No: 2763, t: S 1234 (1818) Sağire (küçük) bir kızın nikah akdi velisi olan annesi tarafından feshettirilerek başka birine nikahlamıştır. BOA, CTA, No: 4009, t: 11 S 1228 (1813).

[15] Cin, Evlenme, s. 76 vd.

[16] Hanefi Mezhebi diğer mezheplerden farklı olarak velâyet-i icbar ile ihtiyarî velâyet arasında bir fark gözetmeyerek evlenmede veli olabilecek herkese bu hakkı tanımıştır. Dolayısıyla asabe sayılan bütün hısımlar sırasıyla baba-dede, anne-baba bir ve baba bir erkek kardeşler ve oğulları, anne baba bir ve baba bir amcalar ve oğulları zorlayıcı velayet yetkisine sahiptirler. Bunlar yoksa bu yetki zev’ül-erhama geçer. Cin, Evlenme, s. 71; Bilmen, c. 2, s. 47 vd. Osmanlı uygulamasında zorlayıcı velayet yetkisi anneye de tanınmıştır. BOA, CTA, No: 4009, t: 1/S/1228 (1813); BOA, CTA, No: 686, t: 28 Ra 1211 (1796).

[17] Aktan, s. 400; Cin, Evlenme, s. 87 vd.; Bilmen, c. 2, s. 50 vd.

[18] Halebi, c. 1, s. 480. Aynı yönde fetvalar da mevcuddur. “Hind-i sagireyi anası Zeyneb, Zeyd’e tezviç ettikten sonra Hind baliğa olub, ba’dehu akd-i mezburu alime olduğu anda nefsini ihtiyar ve işhâd edip, hıyâr-ı bûlûğda akd-i mezbûru Zeyd’in huzurunda hakime fesh ettirmeye kâdire olur mu? El-cevab: OLUR”, Savaş s. 513; Zeyd sagire kızı Hind’i Amr’a tezvic eylese Hind baliğa oldukda akd-i mezburu hıyar-ı buluğla fes’e kâdir olur mu? El-cevab: OLMAZ.

[19] Bkz. dn. 367.

[20] Kurt, Abdurrahman, Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876), Bursa 1998, s. 18.

[21] Belgelerde kız çocuklarının fiziki olgunluğuna işaret eden ifadeler vardır. “Cüssesinin tahammülü olmayıp, cima’a mutika olmadığı zahir olup”, “kesb-i salahat edinceye değin”, “maslahat-ı ricale saliha oluncaya değin” Kurt, Abdurrahman, Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876), Bursa 1998, s. 20, dn. 34.

[22] Kurt, Aile, s. 61; Bir başka örnekte ise hıyar’ül buluğ yetkisi kullanılmamıştır. “Balyebadra Kasabası sükkanından Emine nam hatun sadireye-i sağire kerimesi Tayyibeyi sağir halinde küfüv talibi Mehmet Sait ile nikah eylemiş ve sagire-i mezbure bade’l buluğ nikahı fesh etmemiş”, BOA, CTA, No: 686, t: 28 Ra 1211 (1796). Başka örnekler için bkz. Jennings, s. 77-78, Mehmet Aziz Çavuşzâde, Dürru’s-Sükük, c. 1, İstanbul 1277, s. 37-38.

[23] Nisa 98/3.

[24] Bu konuda farklı görüşler ve tartışmalara için bkz Fazlurrahman, “İslâm’da Kadının Konumu”, (Çeviren: BALOĞLU, Bülent/ÇİFTÇİ Adil), Türkiye Günlüğü, sy. 45, 1997, s. 95-97; Vedûd- Muhsin Amine, Kur’an ve Kadın, (Çeviren: Şişman, Nazife), İstanbul 1997, s. 142 vd.; Ateş, Süleyman, İslâm’da Kadın Hakları, İstanbul 1996, s. 31 vd.; Hatemi, Hüseyin, İlahi Hikmette Kadın, İstanbul 1999, s. 56, 148 vd.; es-SIBAÎ, s. 74 vd.; El-Hac Mehmet Zihni Efendi, “İslâm’da Evlilik, Nikah ve Mahremiyetler”, İslâm’da Kadın Hakları, c. 2, İstanbul 1993, s. 273 vd. Çok kadınla evlilikte tartışmalı olan bir diğer nokta hangi konularda eşler arasında adaleti sağlamanın gerekli olduğudur. Burada söz konusu olan sadece maddi imkânlar açısından eşitlik değildir. Koca gecelerini bölüştürmede, onlarla sohbet ve can yoldaşlığı konusunda da eşitlik sağlamalıdır. Mehmet Zihni Efendi, s. 273.

[25] Gerber, Haim, “Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa, 1600-1700”, International Journal of Middle Eastern Studies, No: 12, 1980, s. 232.

[26] Kurt, Aile, s. 86-87.

[27] Demirel, Ö. /Gürbüz, A. /Tuş, M. “Osmanlılarda Ailenin Demografik Yapısı” Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992, s. 103. Edirne askeri kassamına ait tereke defterlerinin incelenmesinde 1545-1659 tarihleri arasında 68 yıllık ölüm vakalarının incelenmesinden anlaşıldığına göre 1516 yeniçerinin sadece 103 tanesi (%7) iki, 6 tanesi (%1’den az) üç evlidir. BARKAN Ö. L., “Edirne Askeri Kassamına Aid Tereke Defterleri (1545-1659) ” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, c. III, 1968, s. 14.

[28] Yüksel, Hasan, “Vakfiyelere Göre Osmanlı Toplumunda Aile”, Sosyo-Ekonomik Değişme Sürecinde Türk Ailesi, c. 2, Ankara 1992, s. 489. 1251 (1856) tarihli ilama göre Edirne vucuhunden olup, vefat eden Dağdeviren zade Mehmet Sait Bey’in 5 çocuğu ve 4 ailesi (karısı) vardır. BOA, HHT, No: 25473-B, t: 13/L/1251 (1836); 1225 (1810) tarihli tahrirata göre vefat eden Ahmet Bey’in cariyesi hamile olduğundan müteveffanın hanesindeki eşyası kendisine ihsan olunmuş, ancak Ahmet Bey’in varisleri buna karşı çıkmıştır. BOA, HHT, No: 31127, t: 11/R/1225 (1810).

[29] II. Abdülhamit devrinde yaşamış olan şair ve müzisyen Leyla Saz durumu şöyle anlatmaktadır: “O vaktin büyük paşalarının ve zengin devlet adamlarının birçok kadın ve odalıkları vardır… zenginler karılarının hepsini bir konakda yaşatırlardı. Gözde olan ya da çocuğu olmuş odalıkların birer ikişer odaları bulunurdu. Eşlerin ise çocuklarıyla beraber yaşadıkları küçük daireleri vardı. ” Altındal Meral, Osmanlıda Kadın, İstanbul 1994, s. 56-57.

[30] Demirel/Gürbüz/Tuş, Demografik, s. 103. Reayanın ikinci bir eş almasının en önemli sebebi çocuk sahibi özellikle de erkek çocuk sahibi olabilmektir.

[31] D’ohsson, M, XVIII. yüzyıl Türkiyesi’nde Örf ve Adetler, (Çev: Yüksel Zerhan) Tercüman 1001 Temel Eser, No: 3, tarihsiz, s. 206-207. 16. yüzyıl sonunda Türkiye’den geçen Alman Protestan Papazı Salamon Schweigger de benzer noktaları kaydetmektedir: “Türkler dünyaya karıları da onlara hükmeder. Çok karılılık yoktur. Herhalde bu işi denemiş, dert ve masrafa neden olduğunu anlayıp vazgeçmişlerdir”. Ortaylı, Aile, s. 67.

[32] Harput Şeriyye Sicili, 181/6 (3), Şeriyye Sicillleri, c. I, s. 263-264.

[33] Harput Şeriyye Sicili, 181/4 (1), Şeriyye Sicilleri, s. 262-263.

[34] Bir kısım İslâm Hukukçularına göre de eşine hafifçe vurmak kocanın ilk tercih edeceği yol olmadığı gibi, bu yola başvurduğu zamanda bir disiplin cezası şeklinde hafifçe vurmalıdır. Aksi takdirde konu “fena muamele” kapsamında değerlendirilir. Bu konudaki tartışmalar için bkz., Cin, Evlenme, s. 176-178; Hatemi, s. 54; Vedûd-Muhsin, s. 128 vd.

[35] Öztürk, Yaşar Nuri, İslâm Nasıl Yozlaştırıldı, İstanbul 2000, s. 342.

[36] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Öztürk, İslâm, s. 341-348.

[37] Bursa kale içindeki Filiboz Mahallesi sakinlerinden Mehmet kızı Selime isimli hanım Meclis-i Şer’i Münir’de kocası Mustafa oğlu Mehmet’in huzurunda söz alarak; “Kocam Mehmet, bir gün beni sopayla bigayri hak (haksız yere) dövmüştür. Mucib-i şer’isini talep ederim” dediğinde kocası inkar etmesine, rağmen yemin de edemeyince kendisine tazir cezası uygulanmasına hükmolunmuştur. BŞS, c. 10/310 1006, Kurt, Aile, s. 36, dn. 17’den naklen; Abdullah kızı Fatma da kendisini döğen kocası Memi’yi Şer’iyye Mahkemesine şikayet etmiştir. Ongan Halit, Ankara’nın İki Numaralı Şer’iyye Sicili, Ankara 1974, s. 5, No: 52.

[38] BŞS, c. 26/538 102a, 1252/1837 tarihli belge, Kurt, Aile, s. 36; Kurt Abdurrahman, “Osmanlı’da Kadının Sosyo-Ekonomik Konumu”, Yeni Türkiye Osmanlı Özel Sayısı II-Ekonomi ve Toplum, sy. 32, 2000, s. 650.

[39] Kurt, Aile, s. 36; Kurt, Kadın, s. 650.

[40] Cin, Evlenme, s. 183.

[41] Cin, Evlenme, s. 184.

[42] “Zeyd zevcesi Hind’i babası Amr ve anası Zeynep ile bir beytde iskân eylese Hind Zeyd’e ben Amr ve Zeynep ile sakine olmam beni ğılkı başka beytde iskan eyle demeye kadire olur mu? El-cevab: OLUR”, “Zeyd zevcesi Hind’i zevce-i uhrası Zeynep ile bir odada iskan eylese Hind râziye olmayup Zeyd’e beni ğılkı başka ahar odada iskan eyle demeye kadire olur mu? El-cevâb: OLUR” “Zeyd’in zevcesi Hind Cuma’da bir kerre valideynin menzillerine varup mezburları görmek murad eylese Zeyd Hind’i bi-gayr-i vech men’e kadir olur mu? El-cevâb: OLMAZ”, ” Zeyd’in zevcesi Hind’in kardaşları Amr ve Bekr her gün Zeyd’in menziline Hind’i görmek için gelir olsalar Zeyd razı olmayub Amr ve Bekr’i senede bir kerreden gayri menziline dühulden men’e kadir olur mu? El-cevab: OLUR”, “Zeyd’in zevcesi Hind’in anası Zeyneb her Cuma’da bir kere gelüb Hind’i görmek istedikde Zeyd Zeyneb’i bi gayr-i vech men’e kadir olur mu? El-cevab: OLMAZ”, “Zeyd’in kayınanası Hind her gün Zeyd’in menziline gelür olsa Zeyd razı olmayub Hind’i Cuma’dan gayrı eyyamda menziline duhuldan men’e kadir olur mu? El-cevab: OLUR”, YÜKSEL Hasan/SAVAŞ Saim, “Osmanlı Aile Hayatına İlişkin Fetvalar”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, c. 3, Ankara 1992, s. 896-897; 3 Rebi’ülevvel 1252/1835 tarihli şeriyye sicilinde kayınpederiyle birlikte oturmak istemeyen Fatma Hatun’un kocası Süleymanoğlu İbrahim’i şikayet dilekçesi BŞS, C 6/538 102a, Kurt, s. 35.

[43] Lady, Montaqu, Türkiye Mektupları 1717-1718, (Çev: Kurutluoğlu, Aysel), Tercüman 1001 Temel Eser, s. 54-55.

[44] Cin, Evlenme, s. 193; Aydın, Aile, s. 107-108; Şer’iyye sicillerinde kadınların kocalarını kendilerine vekil tayin ettiklerine dair çok sayıda örneğe de rastlanmaktadır. Mustafa kızı Şahi’ye vekil kocası Şaban’ın, Ankara Kalesi’ndeki karısına ait ev hissesini Abdullah oğlu Hızır’dan talep ve dava ettiğine dair zabıt, Ongan, s. 19, No: 228; Mehmet Şah Bey kızı Şah Hatun’un kocası Mahmut Çelebi’yi her hususta vekil-i mutlak nasbettiğine dair hüccet, Ongan, s. 22, No: 276; Baba Çelebi kızı Fatma’ya vekaleten kocası H. Ahmet’in müekkilesine ait Hacıhalil Mahallesi’ndeki altıda bir ev hissesini Fatma’nın kardeşi Mehmed’e sattığına dair hüccet, Ongan, s. 37, No: 478.

[45] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Baer Gabriel, “Women and Wakf, An Analysis of the İstanbul Tahrir of 1546” Asian and Africian Studies, c. 17, sy. 9-10.

[46] Altındal, s. 41-42; “Halil oğlu Şaban şer’i meclise beraberinde karısı Tuna ile geldi ve Tuna şöyle ikrarda bulundu. Kocam Şaban Bey’de 500 Halebi mehr-i muaccelim var, talep ederim. Bunun üzerine Şaban da ikrarda bulunup mehr-i muaccel karşılığında Dülük yerinde 500 tiyek bağ verdim deyince Tuna dahi kıblesinde boş arazi, kuzeyinde Bayezıtoğlu bağı, doğusunda Baloğlu bağı olan söz konusu bağı kocası Şaban’a istediği şekilde tasarrufta bulunmak üzere ariyet verdiğini söyledi ve durum sicile kaydolundu” 10-20 Rebiül-evvel 938/1561, G1/36 (108), Şeriyye Sicilleri, c. 1, s. 271.

[47] Kırbaşoğlu Hayri, “Kadın Konusunda Kur’an’a Yöneltilen Başlıca Eleştiriler”, İslâm’da Kadın Hakları, c. 1, Ankara 1993, s. 167; Cin, Evlenme, s. 195 vd.; Aktan, s. 407; Karaman, c. 1, s. 286-288.

[48] Cin/Akgündüz, c. 2, s. 87.

[49] Kocası Hamza’nın nafakasız bırakıp gitmesi üzerine karısı Aynişâh’a günde bir şâhi nafaka takdir edildiği hakkındaki hüccet 21 Zilkade 997 (1589). Ongan, s. 21, No: 262; Yakub adında birinin memleketi terk etmesi üzerine gerek karısı Muhsine ve gerekse çocukları için günde 5 akçe nafaka takdir olunduğuna dair hüccet, Ongan, s. 36, No: 469. Nafakaya karşılık olarak kadı, kadına borçlanma yetkisi verdiğinde borçlara koca muhatap olmaktadır. Zaman zaman şer’iyye sicillerinde kaybolan kocaları üzerine değil de kayınpederleri üzerine nafaka davası açarak, nafaka elde eden kadınlar da görülmektedir. Kurt, Kadın, s. 649.

[50] Fetvalar da bunu destekler niteliktedir. “Hind-i ganiyyenin nafakası zevci Zeyd üzerine vacibe olur mu? El-cevâb: OLUR”, “Zeyd zevcesi Hind’i ve evlad-ı sığarını bila nafaka bırakıp ahar diyara gidip harçlık dahi göndermese Zeyd’in babası Amr-ı musırr Zeyd’e rücu etmek üzere Hind’i ve sığarını infaka cebr olunur mu? El-cevâb: OLUNUR”, Yüksel/Savaş, s. 894-895.

[51] “Kadınları boşadığınızda, bekleme sürelerini tamamladılar mı ya onları örfe uygun olarak tutun yahud da örfe uygun olarak serbest bırakın” Bakara: 2/231, “Kadınları boşadığınız zaman bekleme sürelerini tamamladıklarında kendi aralarında örfe uygun olarak anlaşmışlarsa eski kocalarıyla nikahlanmaları hususunda onlara engel çıkarmayın” Bakara 2/232; “Kendilerine dokunmadan veya onlar için herhangi bir mehir belirlemeden kadınları boşamanızda sizin için bir günah yoktur” Bakara 2/236; “Ey Peygamber! Kadınları boşadığınız zaman iddetlerine doğru boşayın ve iddetlerini iyi sayın” Talâk: 65/1.

[52] Cin, Boşanma, s. 37; Aydın, Aile, s. 109; Aydın, Hukuk Tarihi, s. 295; Aktan, s. 409; Fazlur Rahman, s. 98.

[53] BŞS B-345/639 716; c 10/310 38 b; c 75/638 45 b, c 27/545 146 a, Kurt; Aile, s. 56’dan naklen; başka örnekler için bkz. Jennings, s. 88-89.

[54] Kurt, Aile, s. 56.

[55] Cin, Boşanma, 68-69; Aydın, Aile, 110-112; Halebi, s. 548 vd.

[56] Aydın’ın naklettiği bir örnekte 3 C 1160 (1747) tarihinde Zeyneb bt. Ali kocası Abdurrahman bt. Abdülkâdir’in bundan 16 ay önce Şam’a giderken “eğer on aya kadar gelmezsem iraden elinde olsun diye talâkı kendisine terkettiğini, işbu cemâziyelevvelin gurreinde on ayın tamam olduğunu ve kendisinin de talâk hakkını kullandığını belirtmektedir. İŞS Bab Mahkemesi 191/27a, Aydın, Aile, s. 110 dn. 89; Bursa Şer’iyye Sicillerinde de tefviz-i talâk örnekleri vardır. Kurt, s. 56, dn. 6.

[57] Sultan Vahdettin’in kızı Fatma Ulviye Sultan ile Tevfik Paşa’nın oğlu İsmail Hakkı Bey’in nikahlarında Ulviye Sultan’a böyle bir yetkinin verildiği görülmektedir. ” Devletlü, recâbetlu Vahidettin Efendi hazretlerinin büyük kerime-i muhteremeleri devletlu, ismetlu Fatma Ulviye Sultan hazretleriyle, Londra sefiri… devletlü Tevfik Paşa hazretlerinin büyük mahdumu İsmail Hakkı Beyefendi’nin nikah akidleri 1001 kese mehr-i müeccel ve 1000 kese mehr-i muaccel tesmiyesiyle ve emr-i talâk Sultan-ı Müşârun ilayhanın yedinde olmak şartıyla…” Bu yetkiye dayanarak Ulviye Sultan kocasını 22 Haziran 1922’de boşamıştır. İlgili belgeler için bkz. ARI İnan, “Son Sadrazam Tevfik Paşa ve Oğulları”, Tarih ve Toplum, sy. 5, Mayıs 1984, s. 371.

[58] Muhalaanın Kur’anî dayanağı Bakara suresi 229. Ayetidir. “Erkek ve kadının Allah’ın sınırlarında duramayacaklarından endişe ederseniz, o zaman kadının verdiği fidyede ikisine de bir günah yoktur”.

[59] “… Mehmet kızı Ayşe adlı kadın, Şer’i mecliste, kendisi ile hul yapan kocası Ali oğlu İbrahim Ağa huzurunda şöyle ikrarda bulundu: İbrahim Ağa kocam olup aramızdaki geçimsizlik sebebiyle (beynimizde hüsnü muaşeret olmamağla) zimmetinde sabit olan 5000 akçe mehr-i müeccelim, iddet nafakam ve ev masraflarımda bana aid olmak üzere kocam İbrahim ile hul yoluyla boşanmak istiyorum dedi. Kocası İbrahim Ağa da teklif edilen hulu kabul ettikten sonra, her biri birbirlerini evliliğe aid bütün hak ve borçlardan ibra eylediler”, 2 Muharrem 1169/1755, B 23-127 A (2), Şer’iyye Sicilleri, c. 1, s. 279.

[60] “Kesi Köyü’nden Abdullah kızı Bağdat yine aynı köyden Ali oğlu Receb’i Hasan oğlu Bali tarafından vekil tayin ettikden sonra şer’i meclise getirip huzurunda şu ikrarda bulundu: Hasan’ın müvekkili olan kocam Hızır Bali benim üzerime bir kız ile evlenmiştir. Ben üzerime evlenmeyi kabul etmem, beni boşasın deyince vekili olan Receb’den soruldu. O da eğer çekemiyorsa bedel karşılığı boşanmaya razı olsun dedi. Bağdat, da bir legen, bir sini, adı geçen köyde Döne Ali Bağı, Receb Bağı, Yörük Bağı ve Allahverdi Bağı ile sınırlı olan bağın yarısını verdi ve mehr-i müeccelinden vazgeçti. Bunun üzerine yapılan bedel karşılığı, karşılıklı rıza ile boşanma (hul) sicile kaydedildi”. 20-30 Şaban 953/1546, Şeriyye Sicilleri, c. 1, s. 282; “Nefis Hatun şer’i meclise Musa’yı getirip dedi ki: Musa beni hul yoluyla boşadı. Musadan sorulduğunda inkar ile cevap verdi. Anılan Nefis Hatun’dan hul’a dair delil talep olundu. Şahadeti kabul olan Müslümanlardan Mehmet oğlu Mevlana Hayreddin ve Ahmet oğlu Hümayi şahitlik yaparak şöyle dediler: “Anılan Nefis, mehrinden ve iddet nafakasından vazgeçti. Yüz Halebi akçe de kocası olan Musa’ya vererek hul’ yapılmasını istedi. Adı geçen Musa dahi hul’ yolu ile yolunu boş bırakarak üç talâkla boşadı dediler ifadeleri sicile kaydedildi” 26 Rebiülâhir 938/1531, Şeriyye Sicilleri, c. 1, s. 283; Abdullah kızı Kamer’in sabık kocası H. Ahmed’e hul’ bedelinden 1500 akçe borcu olduğuna dair hüccet, 6 Zilhicce 997 (1589).

[61] Jennings, s. 85.

[62] 1215 (1800) tarihli bir arzuhalde Şeyh Süleyman’ın kızı Mesude adına kocası Hasan’dan boşanması için Divân-ı Hümayun’a başvurduğu Rumeli kazaskerinin de muhalaa yoluyla tarafları ayırdığı görülmektedir. Açıktır ki kadın tarafı önce muhalaa yoluyla boşanmak istemiş, fakat kocanın bu talebi kabul etmemesi üzerine son çare olarak her Osmanlı vatandaşının sahip olduğu bir hakkı kullanarak Padişaha başvurmuşlardır. Dava Rumeli kazaskerine havale edilmiş ve koca boşanmaya zorlanmıştır. BOA, HHT, No: 15587, t: 1215 (1800).

[63] Cin, Boşanma, s. 88 vd.; Aydın, Aile, s. 116; Aydın, Hukuk Tarihi, s. 301.

[64] “Antep’den Mehmet kızı Tatar adındaki hatun kişi, kocası olan Yusuf oğlu Yakup’dan hâlen yedi yıldan beri mutlak surette kayıp olup gitmiştir diye İsmail oğlu Mevlana Muhiddin ve İsa oğlu Aliyâr adındaki kimseler şahadet eylediler. Zikrolunan kadın İmam-ı Şafii mezhebine uyularak, nikahın fesh olunması için bu hususdaki hukuki hükmü vermek üzere Ethem oğlu Mevlana Hacı yetkili nâib tayin olundu. Kendisi dinlendi ve İmâm-ı Şafii kavli üzere nikah fesh oldu” 18 Rebiülevvel 948/1541, G2 87 (293), Şeriyye Sicilleri, c. 1, s. 290. XVI. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti’nde bulunan Busbecqe’de kocanın karısını nafakasız bırakmasının bir boşanma sebebi olduğundan bahsetmektedir ki muhtemelen burada kastedilen Şafii Mezhebi’ne uyularak yapılan tefriklerdir. “Türklerde birçok sebepten dolayı karı-koca arasındaki evlilik sona erebilir. Bu hususta kocalara daha fazla hak tanınmıştır. Ancak kadının kocasından isteği üzerine ayrılması oldukça zordur. Kocasının kendisine yeterli nafaka vermemesi ve ondan normal olmayan zevkler istemeye kalkışması boşanma sebeplerini teşkil eder ki kadın bu durumda hakim huzuruna çıkarak kocasından ayrılmayı talep eder. Hakim sebebini sorduğunda kadın hiç konuşmadan ayağından pabucunu çıkarıp ters çevirerek yere koyar” BUSBECG Ogier Ghiselin, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Tercüman 1001 Temel Eser, tarihsiz, s. 111.

[65] Bu yasaklamanın Şeyhülislâm Ebussûud Efendi devrinden itibaren varolduğu anlaşılmaktadır. Gerçi XVII. yüzyıl ortalarında (1655-1656) Osmanlı Devleti’nde bulunan Thevenot, kocaların karılarını nafakasız olarak bırakmalarını hâlâ bir boşanma sebebi olarak zikretmektedir. Fakat muhtemelen bu eski bir bilginin yazar tarafından araştırılmadan tekrarından ibarettir. “Kadınlar kocaları gibi boşanma hakkına sahip değillerdirler, eğer kocası ona mecbur olduğu şeyleri-ekmek, pilav, kahve, haftada iki defa hamama gitme parası-temin edemiyorsa, kadın boşanma hakkına sahiptir. Hatta bunlardan birini koca ona sağlayamıyorsa, kadın boşanmak için kadının önüne çıkabilir. Çünkü kocasının ihtiyaçlarını karşılayacak imkânı yoktur. Kadı evine gelerek şikayetleri haklı bulursa, kadının isteğini kabul eder”. THEVENOT Jean, 1655-1656’da Türkiye, Tercüman 1001 Temel Eser, tarihsiz, s. 52-54.

[66] Jennings, s. 94-95.

[67] Aydın, M. Akif, “OsmanlIlarda Aile Hukukunun Tarihi Tekamülü”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, c. 2, Ankara 1992, s. 452; Aydın, Hukuk-ı Aile, s. 500; Cin, Evlenme, s. 301 vd.

[68] Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Cin, Boşanma; Aydın, İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. AKTAN, Hamza, “İslâm Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara 1992.