Büyük (Magna) Bulgar Devleti’nin kurucusu olan ve 765-766 yıllarında yazıldığı tahmin edilen Bulgar Türklerine ait elde mevcut vesikaların en eski tarihlisi “Hakanlar Listesi”[1] diye tanınan Grekçe kronolojik kitabede 60 yıl hüküm sürdüğü[2], Dulo[3] sülalesine mensup olduğu, Şegur Veçem (Sığır yılının üçüncü ayı)’de tahta geçtiği belirtilen ve Bulgar Türklerince ata kabul edilen Kubrat Han hakkında kaynaklardaki bilgiler yetersiz ve karışıktır.[4] VI. asrın son çeyreğinde veya VII. asrın ilk yıllarında doğduğu tahmin edilen Kubrat Han’ın ailesi, çocukluğu, yetişmesi tespit edilememiştir.[5] Kaynaklarda Kubrat, Kovrat, Kuvrat, Kobrates, Kvuratos, Kovratos, Khubrat, Kubratos, Koubratos, Kobratog, Kourt, Kurt[6] şekillerinde geçen ismin; Gy. Nemeth, L. Bazin, P. B. Golden “toplamak, toplayan” yani halkı, devleti bir araya getiren manasına gelen Kubrat (Kobrat) ile alakalı[7]; A. Vambery, G. Feher, B. Szasz, V. Besevliev ise Türkçe “Kurt”dan ibaret olduğunu açıklamışlardır.[8] Kubrat’ın istiklal mücadelesi için bir araya getirdiği Ogurlar (Bulgarlar), VII. Yüzyılın ilk yarısında Karadeniz ve Kuzey Kafkasya arasında dağınık halde idiler ve bir kısmı sınırları Karadeniz’e dayanan Göktürklere; bir kısmı ise Pannonia merkezli devlet kuran, hâkimiyetlerini Kafkaslara kadar genişleten Avarlara tâbi olarak yaşamaktaydılar. I. Göktürk Devleti’nin iç savaşlar sonucu zayıflayarak yıkılması, Avarların 626 yılındaki başarısız İstanbul kuşatmasından sonra güç kaybetmesi üzerine Bulgarları oluşturan boylar beylerin yönetiminde müstakil hareket etmeye başlamışlardır.[9]
Böyle bir atmosferde gençlik yılları geçen Kubrat’ın karışık zamanda nasıl bir görev ifa ettiği anlaşılamamaktadır. Fakat bu sıralarda Hun-Ogur (Hun-Bulgar) Beyi olan dayısı Organa (Origin)[10]’nın yanında bulunduğu ve yetiştiği tahmin edilmektedir[11]. Fakat Nicephoros’un, 619 yılında kilise meselesini görüşmek üzere bir Hun-Bulgar Beyi’nin maiyetiyle birlikte İstanbul’a gelerek Hristiyanlığa kabul edilmesini rica ettiği, yanındakiler ve hanımlarının vaftiz edildiğini, kendisine ise İmparator tarafından Patrik ünvanı verildiğini söylemesi karışıklıklara yol açmıştır[12].
Nitekim maiyetiyle birlikte kilise meselesini görüşmek üzere İstanbul’a gelen Bey’in isminin kaydedilmemesi, onun kimliği ile alakalı değişik görüşlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Marquart başta olmak üzere birçokları Hun Beyi’nin Organa, Zlatarsky ve bazı ilim adamları ise Kubrat olduğunu iddia etmişlerdir. Beraberindekilerinin Hristiyanlığı kabul ettikleri belirtilirken Hun Beyi’nin vaftiz olduğu konusunda bir kayıt bulunmamaktadır. Bu sebeple kaynaktaki bilgilerden zorlamayla Hristiyan olduğu hükmü çıkarıldığı gibi, din değiştirmeyip kendi dininde kaldığı da kabul edilmiştir. Kendisine hediyeler verilen ve Patrik gibi yüksek bir ünvan tevdi edilen Beyin Bizans için oldukça ehemmiyet taşıdığı anlaşılmaktadır.[13]
Stratejik açıdan oldukça önemli olan Kırım’daki topraklarının güvenliği için Karadeniz’in Kuzeyi ve Azak civarındaki kabilelerle iyi ilişkiler içinde bulunan Bizans, Hristiyanlığın bu kabileler arasında yayılması için oldukça çok çaba sarf etmiştir. Nitekim Hunlar arasındaki misyonerlik faaliyetleri sonucunda Onogur Piskoposluğu tesis edilmiştir. Azak civarındaki bölgenin Göktürklere bağlı olan Hun-Bulgar Beyi, tebaası içindeki Hristiyanların dini meseleleriyle alakalı Bizans’la direk müzakerelerde bulunmuştur. Bu sebeple Nicephoros’un bahsettiği Beyin bu Hun-Bulgar Beyi ile aynı kişi olduğu talimin edilmektedir[14].
626 yılında Avarların Sasaniler’le birlikte İstanbul kuşatmasında başarısız olmaları çok büyük prestij kaybetmelerine sebep olmuştur. Avar Devleti’nde merkezi otorite sarsılmış, iktisadi ve siyasi kriz baş göstermiştir. 630 yılında Avar Kağanı’nın ölümü de yeni Kağan’ın kim olacağı meselesini ortaya çıkarmış, Pannonia’da iç harp vukuu bulmuştur. Avarlara bağlı olan Bulgarlar, Kağan’ın ölümü üzerine yeni hükümdarın kendilerinden olması gerektiğini öne sürerek isyan etmişlerdir. 9000 kişilik bir kuvvetle Avar ordusuna karşı koyan Bulgar Beyi mağlup edilerek Pannonia’dan püskürtülmüştür. Yenilen Bulgar Beyi; kadın, çocuk ve sağ kurtulanlarla birlikte Bavyera bölgesine kaçmış, Frank Kralı Dagobert’ten sığınma talebinde bulunmuştur. Frank Kralı, ilk önce kışı geçirmeleri için Bulgar Beyi ve maiyetindekileri sınırlarına kabul etmiş, sonra kararını değiştirerek öldürülmelerini emretmiştir. Bulgar Beyi yanındakilerle Marco Vinedorum’a kaçarak Longabard Kralı Walluc’a sığınmıştır. Panonia’daki Bulgar isyanını yöneten ve ismi tespit edilemeyen kişinin Kutrigur Beyi olduğu anlaşılmışsa da, bu şahsın Organa veya bizzat Kubrat’ın kendisi olabileceği de iddia edilmiştir[15].
Bu ilk isyandan sonra Bulgarların mücadeleleri devam etmiştir. Dayısı Organa’nın yerine Hun-Bulgarlarının (Ogur-Bulgar) başına geçen Kubrat (Nıcephoros, Onogurların Hanı ifadesini kullanmıştır), Avarları mağlup edip Kuzey Karadeniz bölgesine göçe zorlayarak bu sahadaki Bulgarlar ile I. Göktürk devletinin yıkılması sonucu serbest kalan Azak civarındaki Bulgarları (Ogur boyları Onogur, Otuzogur, Koturogurları) birleştirip 635 yılında Büyük (Magna) Bulgar Devleti’ni kurmuş ve devletin ilk Hanı olmuştur.[16] Devletin kurulduğu coğrafya hakkında çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. Araştırmacıları değişik sonuçlara ulaştıran bilgilerin kaynağını ise Theophanes, Nıcephoros ve bir Ermeni coğrafya kitabında yazılanlar oluşturmuştur. Bu konuda en geniş bilgilerin yer aldığı Theophanes’de şunlar kaydedilmiştir: “…Karadeniz’in kuzeyinde Maeotis gölünün ötes’inde, Sarmat topraklarında okyanus’a doğru uzanan bu sahada büyük İtil Nehri akar. Kafkas dağlarındaki Daryal geçidinden geçen Don Nehri, İtil Nehri’ne yakındır. Maeotis gölünün yukarılarından değişik yönlere akan Don ve İtil’in yakınlarında Kuphis Nehri (umumiyetle bunun Kuban nehri olduğu düşünülmüştür) doğar, ve Necropiles ile Krioproson yakınlarında Pontus denizine dökülür. Maeotis gölünün doğu sahillerinde Phanagoria ötesinde Yahudiler yanında birçok halk yaşar. Bu gölün öte tarafında Bulgarların xistan balığı avladıkları Kuphis’in yukarı taraflarında Büyük Bulgar Devleti bulunur ve orada Bulgarların akrabaları Kotraglar yaşarlar…”[17].
Nicephoros’da kısaca “…Hunlar ve Bulgarlar hakkında bir şeyler söylemeliyiz. Maeotis gölünün civarında, Kuphis Nehri boyunca Büyük Bulgarlar yani Kotraglar yaşar…” demiştir[18].
Ermeni Ananias Sirakeçi İse, Ermenistan Coğrafyasına Yeni Notlar isimli kitabında şu bilgileri vermiştir: “…Sarmatyada, Keraunian ve Hipion dağlarının olduğu yerde Maeotis denizine dökülen beş nehir vardır. İki nehir Kafkasya’dan gelir. Biri, Kafkaslardan başlayan Maeotis’in kuzeybatısı ile Pontus arasına vaki Krax dağlarından dökülen Vallanis’dir. Diğeri ise Psevhros nehridir (Kuban’ın bir kolu) ve Bosphoros’u Nikops şehrinin bulunduğu yöreden ayırır. Onların kuzeyinde Türk ve Bulgar halkları yaşarlar. Bunlara Kupi-Bulgar, Duçi-Bulgar, Oghontor-Bulgar muhacirleri ve Çdar- Balkarlar denilirdi. Ptolemeus bu isimleri bilmezdi…”. Yine aynı kitap da “..Trakya’da iki dağ ve nehir vardır. Bunlardan biri altı kola ayrılan Tuna’dır. Bu nehir bir göl ve Pjuki denilen bir ada oluşturur. Bu adada, Avarları yenip Bulgar dağlarından geçerek Hazarlardan kaçan Kubrat’ın oğlu Asparuh yaşar…”[19]
Kaynaklarda aktarılan bu bilgilerden yola çıkılarak Büyük Bulgar Devleti’nin nerede olduğu, konusunda değişik yerler gösterilmiştir. Bulgar ve Ogurlar arasında bir bağlantı olmadığını iddia ederek devletin batıda kurulduğuna inanan Fr. Westberg ve J. Marquart dikkate alınmazsa[20], Büyük Bulgar Devleti’nin neşettiği yer hakkında ilk ciddi çalışmayı Gy. Moravcsik yapmış ve devletin Kuzey Kafkasya’da Kuban ve Don nehirleri arasındaki coğrafyada kurulduğunu söylemiştir[21]. Gy. Nemeth[22], S. Szadeczky- Kordoss[23], L. Ligeti[24], Gs. Balint[25] gibi birçok Macar ilim adamı Moravcsik’in fikrini desteklemişlerdir. İstvan Zimonyi Karadeniz’in kuzey kıyılarında[26], W. Pohl Azak Denizi’nin her iki yanında[27], M. İ.- Artamanov Azak Denizi’nin Dnyeper’e, Don’dan Kuban’a kadar uzanan sahada[28], C. H. Beck de Büyük Bulgar Devleti’nin merkezinin Kuban olduğunu Don-Dnyeper arasında kurulduğunu söylemiştir[29]. Ayrıca S. A. Romaşov batıdaki sınırların Dnyeper’e ulaştığını çünkü başlangıçta Don-Dnyeper arasında yaşayan Kutrigurların devlete katılmadıklarını düşünmüştür. I. S. Chichürov ise Büyük Bulgar Devleti’nin Azak Denizi’nin doğusundan Kuban Nehri’ne kadar uzanan sınırlı bir bölgede kurulduğunu iddia etmiştir. En son A. Rona-Tas ise Büyük Bulgar Devleti’nin Azak Nehrinin kuzeyindeki saha merkezli olmak üzere Dnyeper Bölgesi’nde kurulduğunu, sınırlarının doğuda Don boylarına, batıda ise Bug Nehri’ne dayandığını ortaya koymuştur[30].
Kubrat ve Bulgarlara ait bilgiler kifayetsiz olduğundan devletin kesin sınırlanın belirlemek mümkün olamamaktadır. Fakat kaynaklardaki yazılanlar yanında, 1912 yılında bugünkü Ukrayna’da bulunan ve Kubrat Han’a ait olduğu düşünülen iki yüzük ile üzerindeki yazılardan yola çıkarak Andras Rona-Tas’ın yaptığı değerlendirmeler ve tespitlerin daha sağlıklı olduğunu düşünmekteyiz.
Kubrat Han devleti kurduktan sonra İstanbul’a elçi göndererek Bizans İmparatoru Herakleios (610-641)’la antlaşma imzalamıştır. Yeni kurulan bir devlet için bu oldukça önemli olmuştur. İmparator Herakleios Avarlara ve Avar-Sasani ittifakına karşı yeni bir müttefik bulması açısından Büyük Bulgar Devleti’nin varlığını kabul etmiş ve Kubrat Han’a hediyeler göndererek ona Patrik ünvanı vermiştir. Kubrat Han Herakleios’la yaptığı bu antlaşmaya ömür boyu sadık kalmıştır. Öyle ki, Herakleios’un Ölümünden sonra dul karısı Martina oğlu Herakkomos’la birlikte Konstantin’in, oğlu Konstan’a karşı taht mücadelesine girişmiş. Kubrat, Martina ve oğlunu sonuna kadar desteklemiştir[31].
641 yılında Hazarlarla savaştığı anlaşılan ve yaptıkları hakkında daha fazla malumat sahibi olmadığımız Kubrat Han’ın ölüm tarihi hakkında da değişik görüşler ortaya atılmıştır. Müttefiki, dostu Herakdeios’un ölümünden kısa süre sonra 641-647 yılları arasında öldüğü iddia edilmiştir[32]. Rona-Tas, Kubrat’a ait olduğu kabul edilen sikkelerden yola çıkarak en geç 650 yılında öldüğünü söylemiştir[33]. Kubrat’ın Göktürkler’den ayrılarak bağımsız Büyük Bulgar Devletini kurduğu tarihi 584 olarak kabul eden Zlatarsky 642’de[34], G. Feher ise VII. yy. Ortalarında öldüğünü düşünmüşlerdir[35]. Bizans tarihçisi Theophanes’in Kubrat ’ın II. Konstans (641-668)’in batıya hareket ettiği zamanda öldüğünü kaydetmesi (hareketten önce mi sonra mı öldüğü belirsizdir)[36] Kubrat’ın ölüm tarihini 668-669 yılına kadar çıkarılmasına sebep olmuştur[37]. Bu bilgiden hareketle O. Pritsak, Kubrat’ın ölüm tarihi olarak 665 yılını vermiştir[38] ki, daha sonraki hadiseler göze alındığında gerçeğe en yakın tarih olarak kabul edilmiştir[39].
Büyük Bulgar Devleti kurucusunun ölümünden sonra fazla devam etmemiş, ayrılmayıp bir arada yaşamalarını tavsiye ettiği oğulları arasındaki çekişmeler neticesinde parçalanmaya başlamıştır. Bu dâhili mücadelelerin ne kadar sürdüğü ve Kubrat’ın ardından kurduğu devletin daha kaç yıl varlığını koruyabildiği tam olarak bilinmemektedir. L. N. Gumilev devletin 679’a kadar sürdüğünü söylemiş[40], genel olarak da devletin 668-670 yılları arasında yıkıldığı tahmin edilmiştir[41]. Kubrat’ın, Theophanes[42] ve Nicephoros[43] un sadece üç tanesinin ismini kaydettiği beş oğlundan en büyüğü Batbayan, babasının isteği mucibince yerine tahta geçmiş, fakat iç mücadeleler sonucu devlet dağılmış ve ülkede kalanlarla kendisi, hâkimiyetleri Karadeniz’in kuzeyin’e kadar uzanan Hazarlar tarafından boyunduruk altına alınmıştır. İkinci oğul Kotragos Don’u geçerek o bölgeye yerleşmiş, ismi Kuber (Kuver) olduğu sanılan dördüncü oğul Tuna’yı aştıktan sonra Pannonia’ya göç ederek Avar hâkimiyetine girmiş, beşinci oğul İtalya’ya giderek Ravenna’lı Pentapolis’in topraklarına yerleşmiştir. Üçüncü oğul Asparuh ise Dnyeper İle Dnyester’i geçerek Tuna’nın denize dökülen kısmına yerleşmiş ve Tuna Bulgar Devleti’ni kurmuştur[44].
Hazarların Karadeniz’in kuzeyi ve Kafkaslar’daki ilerlemesi Büyük Bulgar Devleti’nin yıkılmasında önemli bir etken olduğu gibi, Bulgarların dağılmalarında da başrolü oynamıştır. Nitekim Göktürklerin çöküşü ile birlikte Batı’da güç kazanan ve Orta Asya’dan gelen göçlerle kalabalıklaşan, 66O’lı yılların başında Ermenistan’a giren Hazarların yükselişini Hazar Meliki Yusuf (X. asır), mektubunda “V.n.nt.r” diye isimlendirdiği ve Hazarlardan daha kalabalık olduğunu söylediği Onogur-Bulgarların kovulmalarına bağlamıştır.[45] Kubrat Han’dan geriye, Ukrayna’da Poltova Bölgesi’ndeki Mola Pereşçepino köyü yakınlarında Dnyeper Nehri’nin sol ayaklarından Vorskla Nehri’nin sol kıyısında ele geçen hâzineden başka birşey kalmamıştır. At koşum takımları, giysiler, Sasani-Bizans ve yerli el yapımı kap kacaklardan oluşan eşyalar Kubrat’ın mühim kişiliğini yansıtmıştır. Ayrıca bunlar arasında Bizans sikkelerine rastlanılması Bizansla olan dostluk ilişkilerinin göstergesi kabul edilmiştir. Hâzinenin çıkarıldığı mezarın Kubrat’a ait olduğu da düşünülmüştür.
Bu mezar yerinin Dnyeper’e kadar uzanan Büyük Bulgar sınırlarının en dış kenarında yer alması, akıllara çeşitli sorular getirmiştir. Kubrat Hazarlardan kaçtığı sırada yolda iken buralarda mı ölmüştür, yoksa bu bölgede zaman zaman Kubrat Han’ında kaldığı birçok Bulgar merkezlerinden birisi mi bulunmaktaydı? Her ne kadar Ermeni coğrafya kitapları Bulgar Devleti’nin dört merkezi parçadan oluştuğunu söylemişseler de bunların yerini tam olarak tespit etmek mümkün olamamıştır. Hangi sebepten gömülmüş olursa olsun mezar da bulunan bir Sasani gümüş kabı, Bizans ve Sasani gümüşleri, Avarlarınki İle de benzerlik gösteren altın kupalar, üzerinde Patrik Kubrat yazan iki yüzük (bunun Kubrat’ın hükümdarlık mührü olabileceği düşünülmüştür) gibi kıymetli eşyalar; bir bozkırlı Türk Beyi’nin şaşırtan kültürel-tarihi görüş açılarını, düşüncelerini, münasebetlerini yansıtması bakımından oldukça ehemmiyetlidir.[46]
Netice olarak Azak civarında bulunan ve Göktürklere bağlı Onogurların başında olan dayısı Organa’ın yanında yetişen ve onun ölümü üzerine yerine geçen, Onogurlar ile Kutrigurlar başta olmak üzere Karadeniz kıyılarındaki Ogurları (Bulgarları) birleştirip bir devlet kuran Kubrat, aynı zamanda kendisinden sonra yeni bir Bulgar Etnogenez’i başlatmıştır ki, bütün bu boylar daha sonra tek bir isimle Bulgar olarak adlandırılmışlardır.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.
Alıntı Kaynak: Karadeniz Araştırmaları Merkezi -KARAM Yıl: 2007 Sayı: 13
Tarihi akademik bir makalede 2000 sene öncesinden bahsederken Konstantinopolis yerine ısrarla İstanbul yazmanıza bir mana veremedim. 2-3 kez ısrarla İstanbul yazmanızı okuyunca da maalesef okumayı bıraktım. Kafatasçı milliyetçilik ile tarihe yaklaşmayın lütfen