“Benim elimle Tâlût adında bir Bulgar Müslüman oldu. Ona Abdullah adını verdim. Bu adamın karısı, anası ve çocukları Müslüman oldular. Ona “Elhamdü lillah.” ve “Kul huvallahü ahad.” surelerini öğrettim. Bu iki sureyi öğrenmekten dolayı duyduğu sevinç, Bulgar hükümdarı olsa duyacağı sevinçten daha fazla idi.”
İbn Fadlân Seyahatnâmesi
“Bulgarlar Türk Tarihinin umumî cereyanında büyük bir mevki sahibi değillerse de ilk evvel heyet-i mecmualarıyla İslâmiyet’i kabul etmeleri itibarıyla Türk ve İslâm Tarihinde mevkîleri vardır.”
F. Köprülü (Türkiye Tarihi)
Bu makalede, isminden de anlaşılacağı üzere, İdil (Volga) Bulgarları sahasında İslâmiyet’in kabulü konusu değerlendirilmeye çalışılacaktır. Ülkemizde Bulgarlar hakkında yapılan araştırmalar hem sayıca çok az ve hem de meselenin muhtelif noktalarını açıklamaktan oldukça uzaktırlar. Bizim dikkatimizi çeken husus Bulgarların İslâmiyet’i kabulü ve İdil (Volga) Bulgar Hanlığı’nın hangi tarihten itibaren bağımsız bir devlet olarak kabul edilebileceği konularında, özellikle çelişkili görüşlerin bulunduğu yönündedir. Bu nedenle bu küçük boyutlu çalışmamızda biz, bu konulardan birincisine açıklık getirmek istiyoruz. Böylelikle, özelde İdil (Volga) Bulgarlarıyla ilgili değerlendirme eksikliklerini giderme yönünde bir adım atmış olacağımız gibi, ayrıca Türkler arasında İslâmiyet’in gönül rızası ve serbest kabul ile yayıldığının önemli bir örneğini de ortaya koymuş olacağız.
Hangisi olursa olsun, bir milletin inandığı bir dini bırakarak yeni bir dine geçmesi, o milletin tarihindeki en önemli olaylardan birini oluşturur. Ayrıca bir milletin din değiştirmesini, belirli bir gün, ay ve hatta seneyle tarihlemek de mümkün değildir. Çünkü büyük toplulukların, aynı zamanda denebilecek şekilde, kısa sürede din değiştirdikleri görüldüyse de, bir milletin fertlerinin bütününe yakınının inançlarını değiştirmelerinde, benzer durumun geçerli olması olayın doğasına aykırı, dolayısıyla imkânsızdır. Bu nedenle biz, Bulgarların İslâmiyet’i kabulü konusuyla ilgili olarak önce simgesel bir olayla tarihleme yapacak, sonra da bu dinin, Bulgarlar arasında yayılmasının şekillerini ve sürecini açıklamaya çalışacağız.
Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi / Türkiye