Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Rusya’nın Azerbaycan’da Türkçülük Ve İslâmcılıkla Mücadelesi
Azerbaycan’da İslamcı ve Türkçü harekete karşı Rus yönetiminin tutumu yeterince araştırılmayan konulardan biridir. 1813-1828 yılları arasında Kuzey Azerbaycan’ın işgal edilerek Rusya’ya katılmasından sonra, Rus yönetim kurumları Türklere ve diğer Müslüman halklara güvenmeyerek, onların aydınlarının ve teşkilatlarının faaliyetlerini sürekli izlemeye başladı. Türkçülerin ve İslamcıların şiddetle takip edilmelerine rağmen, 1853-1856 ve 1877-1878 Rus-Türk Savaşlarında Azerbaycan Türkleri ve diğer Müslüman halklar, tabi oldukları Rusya’ya sadık görünseler de, din ve kan kardeşleri olan Osmanlı Türklerine sempati duymuşlardır.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında genişleyen eğitim faaliyetleri Kuzey Azerbaycan’da milli bilinci güçlendirerek milli hareketin yayılmasında büyük rol oynamıştır. 1908 yılında Osmanlı’da gerçekleşen Genç Türkler inkılabından sonra Azerbaycan’da İslamcılıkla birlikte, Türkçülük de yayıldı. Azerbaycan’da milli hareketin önünde burjuvazi değil, halk arasından çıkmış olan aydınlar yer almaktaydı. Onlar İslam dininin ve Türkçülüğün merkezi olan Osmanlı İmparatorluğu’na sevgi hisleri ile yaklaşıyorlardı. Bu sevgi Balkan Savaşlarında özellikle seziliyordu. Birinci Dünya Savaşı döneminde de İslamcı ve Türkçü hareket güçlü idi.
Çarlığın İslamcı ve Türkçü hareket ile mücadelesinde Birinci Dünya Savaşı yılları özel yer tutmaktadır. Savaşın başlaması ile İslamcı ve Türkçü hareket ilk bakışta zayıflasa da, aslında yok olmadı ve faaliyetlerini şartlara uyarladı. Rus yönetiminin birinci işi İslamcı ve Türkçü hareketi, zayıflatmak, yok etmek, Osmanlı’ya meylin ve Türk ordusuna gönderilen gizli yardımların önünü kesmekti.
Bakü Üniversitesi / Azerbaycan