Bengü Taşların Dili: Sergey Grigoryeviç Klyaştornıy’in Türk Tarihi Ve Kültürüne Katkıları Üzerine

Yrd. Doç. Dr. Oktay BERBER

Türk tarihinin ve kültürünün, özellikle İslam öncesi devri için, en kıymetli Türkçe kaynakları Bengü taşlar denilen Runik alfabeli yazıtlardır. Bu metinlere günlük işlerde kullanılan eşyalar üzerinde rastlandığı gibi, bir kaya üzerine yazılan mezar taşları olarak da devlet yazıtları biçimiyle karşımıza çıkmaktadır. Bengü taşların keşfedilerek ilim âlemine kazandırıldığı günden bu yana yapılan çalışmalar, Türk tarihini, dilini, kültürünü daha iyi anlamamızı sağlamaktadır. Bu anlamda yaptığı çalışmalar ile Türklük bilimine büyük katkı sağlayan Prof. Dr. Sergey Grigoryeviç KLYAŞTORNIY’i 21 Eylül 2014 tarihinde[1] kaybettik.

Rusya Bilimler Akademisi Doğu Elyazmaları Enstitüsü, Merkezî ve Güney Asya Araştırmaları Bölümü Başkanı, Türk bilimci olarak bilinen Klyaştornıy, ilk ve ortaçağ Türk tarihi üzerine yayımladığı 16 kitabı ve 300’den fazla makalesiyle Türk tarihi ve kültürü araştırmalarının Rusya’daki en önemli temsilcilerinden biri olmuştur. 1962 yılında A. N. Bernştam ve S. YE. Malov’un danışmanlığında savunduğu Orta Asya Tarihi Kaynağı Olarak Eski Türk Runik Anıtları adlı doktora tezi ile Runik metinler üzerine başlayan ve vefatına değin süren akademik yolculuğu sırasında araştırmalarda bulunmuştur. Kaleme aldığı yazılarını daha çok Runik metinler üzerine atfeden Klyaştornıy, Yenisey, Bugut, Uybat, Tes, Terhin, Çoyr yazıtları gibi Türk tarihinin ve kültürünün önemli yazılı kaynaklarına yoğunlaşmıştır. Çalışmalarının önemli bir kısmını Runik metinlere yoğunlaştırması ve bu alanda önemli bir otorite olarak görülmesi, kendisini “Bengü Taşların Dili” olarak nitelendirmemizde en önemli etkendir.

4 Şubat 1928’de Sovyetler Birliği, Beyaz Rusya Cumhuriyeti’ne bağlı Gomel şehrinde doğan Klyaştornıy, gerçekleştirdiği çalışmalar ile alan araştırmalarının ne kadar önemli olduğunu vurgulayan bir âlimdir. 1950 yılında Leningrad Devlet Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi’nden mezun olmuş, 1963 yılında yüksek lisansını tamamlamış, aynı yıl Rusya İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü’nün St. Petersburg Şubesi’nin Türkoloji ve Mongoloistik Çalışmaları Bölüm Başkanı olmuştu. Bizzat kendisinin katıldığı ve yönettiği bilimsel alan araştırmaları mevcuttur. 1947-1953 yılları arasında SSBC Bilimler Akademisi Maddî Kültür Tarihi Enstitüsünün yürüttüğü Pamir-Fergana ve Pamir-Alay ekspedisyonu, 1960-1965 yılları arasında Kırgız Bilimler Akademisi Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsünün Ketmentöbö bilim seferi, 1968-1973 SSBC Bilimler Akademisi Sayan-Tuva Epigrafik Ekspedisyonu, 1969-1990 yılları arasında Sovyet-Moğol Arkeoloji ve Epigrafya Heyeti’nin başkanı olarak bilimsel çalışmalar gerçekleştirmiş; aynı dönem içerisinde 1969’dan 1973’e kadar Arkeoloji Enstitüsü’nün Sayano-Tuva’daki araştırma heyeti başkanlığını yürütmüştür. 1978 yılında Türk Dil Kurumu asli üyeliğine seçilen Klyaştornıy, 1989 yılında ABD Türkoloji Araştırmaları Cemiyeti, 1994 yılında Köröşi Çom Macaristan Şarkiyatçıları Cemiyeti, 1995’te Almanya’daki Ural Altay Cemiyeti, 2000 yılında da Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu gibi önemli kurum ve derneklerin üyeliklerine seçilmiştir. Emekliliği ardından ölümüne kadar ise St. Petersburg’daki Şark El Yazmaları Enstitüsü’nde çalışmaya devam etmiştir[2].

Türkiye’nin en önemli ve köklü yayınlarından biri olan Türkiyat Mecmuası’nda Caferoğlu, 1972 yılında yayınladığı bir yazıda Klyaştornıy’in, Orhun yazıtları üzerine çalışan son dönem araştırmacılarının başında yer aldığını ve çalışmalarıyla Türk tarihinin eski devirlerine dikkate değer yenilikler kattığını belirtmektedir[3]. 2004 yılında İlmira Ragibova tarafından hazırlanan ve Klyaştornıy’in 1951-2003 yılları arasındaki ilmi çalışmalarının bibliyografyasını içeren yazısında, Klyaştornıy hakkında bilim insanlarının yaptığı değerlendirmelere yer verilmiştir. Söz konusu yazıda Klyaştornıy için yapılan bir değerlendirme aslında onun ilmi çalışmalara katkısının ve Türk tarihine, kültürüne olan hizmetinin bir özeti niteliğindedir:

Leningrad ve diğer birlik ülkelerini temsil eden ilmî heyetler kutlamalarında Sergey Grigoryeviç’in uzun süreli ve verimli araştırmaları ile şarkiyatçılığın gelişmesine mühim bir katkısı olan ünlü bir Sovyet Türkoloğu olduğunu belirttiler. S.G. Klyaştornıy geniş bir ilmî bakış açısına sahip, kabiliyetli bir tarihçi ve kaynak bilimcisi, kusursuz tarih yazıcısı ve tarih metinlerinin müfessiri olma hususiyetlerini kendinde toplamıştır. O, eski Türk devrinin birçok kitâbelerini çözen, âsar-ı atiklerin araştırıcısı olarak da bilinir.[4]

Klyaştornıy, ilmî hayatı içerisinde ortaya koyduğu çalışmalarda en büyük payı, Runik metinler üzerindeki araştırmalara ayırmıştır. Bunun en önemli sebeplerinden birinin alan araştırmasına verdiği değer olduğu şüphesizdir. Özellikle Moğolistan bölgesinde gerçekleştirdiği epigrafi çalışmaları son derece kıymetli olup, bu çalışmalarının geldiği aşamayı, edindiği izlenimleri ve yeni gelişmeleri aktardığı yazılar kaleme almayı da ihmal etmemiştir[5]. Çalışmalarının büyük bölümünü kapsayan bu araştırmalarını kıymetli kılan, keşif niteliğindeki bilgilerdir. Çünkü pek çok çalışması, alanında ilk yayın özelliğini taşımaktadır. Ayrıca bazı makale ve kitaplarında bu Runik metinlere dair yaptığı değerlendirme, okuyuş ve anlam üzerine yorumlarının doğruluğu, çalışmasını yayımladığı tarihten yıllar sonra pek çok araştırmacı tarafından vurgulanmıştır. Ülkemizde Runik metinlerle ilgili ortaya konulan bilimsel çalışmalarda Klyaştornıy’e yapılan atıflar bunu göstermektedir[6].

Runik metinler üzerine gerçekleştirilen araştırmalarda değinilen en başta gelen konulardan biri şüphesiz ki, bu metinlerin kökeni ile ilgili meseledir. Cengiz Alyılmaz bu farklı görüşleri bir araya getirdiği eserinde, (Kök)türk alfabesinin kökeni konusunda Radloff, Thomsen, Sokolov, Pritsak gibi önemli bilim insanlarınca öne sürülen farklı fikirlere değinirken, Klyaştornıy’e de yer vermiştir. Alyılmaz’ın belirttiğine göre Klyaştornıy, bu alfabenin kökeninin Soğdak yazısı olduğunu dile getirmektedir[7].

Klyaştornıy özellikle alan araştırmalarını içeren çalışmaların pek çoğunda ortak yayınlar yapmakla ekip çalışmasının önemini de kanıtlamıştır. 1969 yılında Bugut kitabesi hakkında Livşiç ile yayınladığı kısa metin[8], Bugut kitabesi üzerine o güne kadar yapılan ilk yayın olma özelliğini taşımaktadır. Daha sonra yine Klyaştornıy ve Livşiç tarafından 1971 yılında kitabenin ilk ilmi neşri Rusça olarak yapılmış; 1972 yılında ise bu kez İngilizce olarak tekrar yayımlanarak[9], Bugut kitabesinin bilim âlemince tanınması sağlanmıştır. Bu neşirlere dayanılarak Masao Mori, Louis Bazin, Saadet Çağatay-Semih Tezcan, Omeljan Pritsak, Jean Poul Roux tarafından makaleler yayımlanmıştır[10].

Klyaştornıy’ın yaptığı çalışmalar yalnızca yukarıda sözünü ettiğimiz şekilde alanında ilk neşir olması özelliğini taşımaz. Ortaya koyduğu bazı çalışmalar da daha önce başka bilim insanları tarafından yapılan bazı yayınlardaki eksiklik veya hataları düzeltmeye yöneliktir. Bu bağlamda N. Ser-Odjav tarafından Moğolistan Halk Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü’nde bulunan bir sikke üzerine 1970 yılında yayımlanan araştırmasına dair Klyaştornıy’ın makalesi bulunmaktadır. Klyaştornıy, 1972 yılında Tyurkologiçeskiy Sbornik’te yayımladığı yazısında, N. Ser-Odjav’ın çalışmasında bu sikkeye dair verilen işaretlerin olduğu tarafın çiziminin hatalı olduğunu, bazı işaretlerin ise atlandığını vurgulamaktadır. 2004 yılında Sinan Dinç tarafından Türkçe’ye çevirisinin yapıldığı Klyaştornıy’ın bu önemli yazısında Moğolistan bölgesindeki dini değişimlerin dönemine dikkat çekerek sikkenin en fazla VII. yüzyılın ikinci yarısı-VIII. yüzyılın ilk yarısı şeklinde tarihlendirilebileceğini belirtmektedir[11].

Aradan birkaç yıl geçtikten sonra bu kez de 1915 yılında B. Ya. Vladimirtsov tarafından bulunan, ancak o dönemde kopya edilmesine ve yayımlanmasına izin verilmeyen Tes Yazıtı, 1976 yılında S. G. Klyaştornıy ve S. Karcavbay tarafından tekrar bulunmuştur. Şu anda Moğolistan Arkeoloji Müzesinde koruma altında olan bu önemli yazıtın ilk neşri 1978 yılında Karcavbay tarafından yapılmış, daha sonra Klyaştornıy de dahil olmak üzere ülkemizden önemli bilim insanları yazıt üzerine araştırmalar yapmışlardır[12]. Klyaştornıy bu keşfiyle alan araştırmasının önemini bir kez daha ispat etmekle birlikte, Tes Yazıtı üzerine pek çok araştırmanın yapılmasını sağlamıştır. Klyaştornıy, Tes Yazıtı’nın Bügü Kağan zamanında ve 761/762 yıllarında dikildiğini kaydetmektedir[13]. Benzer şekilde Taryat (Terh) yazıtına ait taş kaplumbağa yine Klyaştornıy’ın aralarında bulunduğu Sovyet-Moğol ilim heyetince 1969 yılında bulunmuş, bu yazıt üzerine ilk neşir çalışmalarından biri de Klyaştornıy tarafından 1980 ve 1982 yıllarında yapılmıştı[14].

Eski Türkçede falla ilgili olarak bir bütün halinde varlığı bilinen tek eser, Irk Bitig adını taşımaktadır. Şu anda İngiltere’de British Museum’da korunan eser üzerine araştırma yapan Ceval Kaya’nın belirttiğine göre, bu eserdeki fal metinlerinin nasıl oluşturulduğu konusu henüz açıklık kazanmamıştır. Ayrıca Kaya çalışmasında, Klyaştornıy’in bu fal metinlerinin bir destanın parçaları olduğunu düşündüğünü, bu kapsamda fal metinlerini kullanarak destanı yeniden inşa etme denemesinde bulunduğunu belirtmiştir[15]. Buradan hareketle, Klyaştornıy’ın bu tip denemelerle kaynak eserlere yeni yorumlar getirdiğini böylelikle kaynakların veya bilgilerin köken probleminin çözümlenmesine katkı sağlamaya çalıştığını söyleyebiliriz.

1998-2002 yılları arasında gerçekleştirilen arkeolojik araştırmalar neticesinde Koçkor bölgesinde yeni yazıtlar bulunmuş, böylelikle İç T’ien-Şan’ın eski Runik yazılı metinler alanına girdiği görülmüştür[16]. Söz konusu yazıtlar ilk kez K. Ş. Tabaldiev ve O. Soltobayev tarafından bilim dünyasının dikkatine sunulmasına müteakiben, bu yazıtların okunuşu üzerine çeşitli önermeler ortaya atılmıştır. Yazıtların okunuşu konusunda ilk sunulan önermelerden birini ise Klyaştornıy yapmıştır[17].

Ölümüne değin büyük bir titizlikle sürdürdüğü araştırmalar neticesinde 16 kitap, 300’den fazla makale ile tek başına büyük bir külliyat meydana getiren Klyaştornıy’in bu çalışmalarının önemli bir kısmı İngilizce, Almanca, Fransızca, Türkçe, Çince gibi dillere çevrilmiştir. Onun Türkçeye kazandırılan makalelerinin yanı sıra en kapsamlı çalışmalarından biri Kazak tarihçi Tursun İkramoviç Sultanov ile birlikte hazırladığı Türk tarihinin eski devirlerini, göçleri ve Kazak tarihini ele alan eseri, D. Ahsen Batur tarafından Türkçeye çevrilmişti. Batur’un da belirttiği gibi eser, Orta Asya Türk tarihine genel, Kazakistan tarihine ise özel bir “giriş” mahiyetindedir[18].

Klyaştornıy, Rusça yayımlanan eski dönemlerden 21. yüzyılın başlarına kadarki Tatarların tarihini konu edinen ve Tatar Tarihi genel başlığı ile 7 ciltlik geniş külliyatın ortaya çıkarılmasında önemli katkısı olmuştur[19]. Ayrıca bu külliyatın birinci cildinin bilim editörlüğünü üstlendiği gibi, bu ciltte Aryan ülkesi, Saka, Hunlar, Proto Bulgarlar, Volga’daki Slav Kabileleri, Bozkır Türkleri imparatorluk ve ardılları, Kimekler, Kıpçaklar ve Kumanlar, Orta Asya’da Tatarlar başlıklarıyla yazılar kaleme almıştır[20]. 2011 yılında TTK’nın daveti ile üç konferans vermesinde önemli pay sahibi olan İlyas Kemaloğlu (Kamalov)’un ifadesine göre Klyaştornıy, Tataristan’ın başkenti Kazan’ın 1005 yılında kurulduğu hususundaki tezin ilmi olarak ispatlanmasına destek vermiştir[21].

Eski Türk yazıtları ile ilgili halen devam eden bazı problemler de mevcuttur. Bunların en önemlilerinden biri, bu alanda araştırmalar yapan ülkemizdeki kıymetli bilim insanlarından biri olan Sertkaya’nın da belirttiği gibi, yazıtlar üzerine envanter ve bibliyografya problemidir. Sertkaya, bu problemin yazıtların çok geniş bir coğrafyada bulunmasından kaynaklandığını vurgulamaktadır[22]. Sertkaya’nın belirttiği bibliyografya çalışmalarına katkıda bulunmak ve bu konudaki eksikliği gidermek amacıyla Türk Runik metinleri ile ilgili önemli bir çalışma ortaya koyan Erhan Aydın’ın eserinde[23], Klyaştornıy’e ait 141 araştırmanın künyesine yer verilmesi, Klyaştornıy’in bu alanda Türklük bilimine yaptığı katkının önemli bir işaretidir.

Türklük bilimine verdiği katkılarla daha uzun süre adından söz ettirecek olan Klyaştornıy’in, kaleme aldığı çalışmalar ve ortaya koyduğu görüşlerle bugüne kadar gerçekleştirilen araştırmalara kaynaklık ettiği gibi, bundan sonra da yol göstermeye devam edeceği muhakkaktır. Klyaştornıy’in çalışmalarının konu ve dönem bakımından gruplara ayrılarak, üzerine yeni incelemeler gerçekleştirilmesi kendisinin eserlerini daha anlamlı hale getirecektir. Böylelikle Sertkaya’nın yukarıda da sözünü ettiğimiz görüşündeki gibi, Runik metinlerle ilgili envanter ve bibliyografya çalışmalarına da önemli bir katkı sağlanmış olacaktır.

Son olarak, yazımızı Klyaştornıy’e ait bir bibliyografyaya yer veriyoruz. Böylelikle İlmira Ragibova tarafından Klyaştornıy’e ait 1951-2003 yıllarını kapsayan bibliyografya çalışmasına da naçizane bir katkı yapmaya çalışıyoruz. Bu bakımdan aşağıdaki bibliyografya 2004-2013 yılları arasında yayınlanan 116 çalışmanın künyesini kapsamaktadır.

Yrd. Doç. Dr. Oktay BERBER

Eskişehir Osmangazi Üniv. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı,
e-posta: oberber@ogu.edu.tr

Not: Bu makale, Türk Yurdu Dergisi’nin 330. sayısında (Şubat 2015) yayımlanmıştır.

---

S. G. Klyaştornıy’in İlmi Çalışmaları (2004-2013)[24]

1. Monografiler

A.1 Bireysel ve Ortak Çalışmalar İçinde

1. Runiçeskie pamyatniki Uygurskogo kaganata i istoriya Yevraziyskih stepey, SPB.: Peterburgskoe vostokovednie, 2010.
2. Gosudartsva i narodı evraziyskih stepey ot drevnosti k novomu vremeni, Tret’e izdanie, ispravlennoe i dopolnennoe. CPB.: Peterburgskoe vostokovedenie, 2009.
3. Old Turkic Runic Texts and History of the Eurasian Steppe. Editura Academiei Romane, Bcuresti-Braila, 2008.
4. Die Geschichte Zentralasiens und die Denkmäler in Runenschrift, Reinhold Schletzer Verlag, Berlin 2007.
5. Staaten und Völker in der Steppen Eurasiens. Altertum und Mittelalter, Reinhold Schletzer Verlag, Berlin 2006.
6. Pamyatniki Drevnetyurskoy Pismennosti i Etnokulturnaya istoriya Tsentralnoy Azii, Nauka, St. Peterburg 2006.
7. Stepnıe imperii drevney Yevrazii. İzdatelstvo Filologiçeskogo fakulteta SPBGU, St. Peterburg 2005.
8. Türkün Üç Bin Yılı, Çev.: D. Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul 2004.
9. Gosudartsva i narodı evraziiyskih stepey. Drevnost i srednevekove. 2-e izdanie, ispravlennoe i dopolnennoe. Peterburgskoe vostokovedenie, St.Peterburg 2004.

A.2 Ortak Monografilerde Bölümler

10. Drevnie tyurki ve Sentralnoy Tuve (po materialam rapot Sayano-Tuvinskoy ekspeditsii), İİMK RAN, St. Peterburg 2013, Razdel S. G. Klyaştornogo – gl. V, s. 223-229.
11. Bolşoy atlas istorii i kulturı Kazastana, Gl. redaktor akademik K.M. Baypakov, AO “Abdi Kompanii”, Almatı 2008. Razdelı S.G. Klyaştornogo-1.5 a.l.
12. Atlas Aziatskoy Rossii, İzdatelstvo DİK, Novosibirsk 2007. Avtorskiy razdel S.G. Klyaştornogo: “Tyurkskaya pismennost”., s. 460 462.
13. Atlas “Tartarica”. İstoriya tatar i naradov Yevrazii, 2005. 883 l. Nauçnıy redaktor S.G. Klyaştornıy. Avtorskih razdelov S.G. Klyaştornogo – sem’, obşim ob’emom.
14. Mif i religii mira. Uçebnoe posobie. Rossiyskiy Gos. gumanitarnıy universitet, Moskva 2004, Avtorskiy razdel S.G. Klyaştornogo “Drevnıe Tyurki”, s. 261-266.

A.3 Derleyen, Yorum ve Giriş Yazıları. Sorumlu Editör, Yayın Kurulu Başkanlığı

15. Tyurkologiçeskiy sbornik 2011 – 2012. Politiçeskaya i etnokulturnaya istoriya tyurkskih narodov i gosudarstv. “Vostoçnaya Literatura”, Moskva, 2013.
16. Tyurkologiçeskiy sbornik 2009 – 2010. Tyurkskie narodı Yevrazii v drevnosti i srednevekove. “Vostoçnaya Literatura”, Moskva 2011, Sostavitel i predsedatel redkollegii S. G. Klyaştornıy.
17. Tyurkologiçeskiy sbornik 2007 – 2008. İstoriya i Kultura tyurkskih narodov Rossii i sopredelnıh stran. “Vostoçnaya Literatura”, Moskva 2009, Cost. i preds. redkollegiii S. G. Klyaştornıy.
18. Tyurkologiçeskiy sbornik 2006. “Vostoçnaya Literatura”, Moskva 2007, Cost. i preds. redkollegiii S. G. Klyaştornıy.
19. Tyurkologiçeskiy sbornik 2005. Tyurkskie narodı Rossii i Velikoy stepi. “Vostoçnaya Literatura”, Moskva 2006, Cost. i preds. redkollegiii S. G. Klyaştornıy.
20. Tyurkologiçeskiy sbornik 2003 – 2004. Tyurkskie narodı v drevnosti i srednevekove. “Vostoçnaya Literatura”, Moskva 2005, Cost. i preds. redkollegiii S. G. Klyaştornıy.

B. Makaleler

1. “Sogdiyskoe poselenie v Kangyue (II – III vv. n.e.)”, Commentationes İranicae, Sbornik statey k 90-letiyu V.A. Livşintsa. İVR RAN-GE, izd-vo “Nestor”, St.Peterburg 2013, s. 218-219.
2. “Kipçaki, komanı i polovitsı”, Sbornik materialov mejdunarodnoy nauçnoy konferentsii “Kipçaki Yevrazii: istoriya, yazık i pismennıe pamyatniki”, Yevraziyskiy natsionalnıy universitet, Astana 2013, s. 18-21.
3. “Runiçeskaya pismennost i drevnetyurkskaya istoriografiya”, Journal of Turkology, Afyonkarahisar 2013, S. 6, s. 31-45.
4. “Sotsialnaya stratifikatsiya i ee svyaz s imyşestvennım statusom v drevnetyurkskih plemennıh soobşestvah Tsentralnoy Azii (po materialam runiçeskih pamyatnikov Mongolii i Yujnoy Sibiri)”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove. Ekonomiçeskie osnovı formirovaniya gosudarstva v drevnosti i srednevekove. İnstitut vseobşey istorii RAN, Moskva 2013, s. 127-133.
5. “Drevnie gosudarstva tatar v Tsentralnoy Azii”, Zolotoordınskoe obozrenie, Kazan 2013, No. 1, s. 22-35.
6. “Kipçaki i polovitsı: tsentralnoaziatskiy kontekst”, Tyurkskie koçevniki Yevrazii (kimaki, kipçaki polovitsı), İnstitut istorii im. Ş. Mardjani AN RT, Kazan 2013, s. 23-36.
7. “İmperial Background of Ancient Turkic Civilization”, Banatica Professor Victor Spinei at the 70^th Anniversary, Editura Academia Romana, 2013, s. 463-469.
8. “Manichean Motivs in the Turkic Runic Texts from Dunhuang and Tuva”, Dunhuang Studies, Prospect and Problem fort he Coming Second Century of Research, Ed. ted Irina Popova-Liu Y., St. Peterburg 2012, s. 112-114.
9. “The Landscape in the Old Turkic Runic Inscriptions”, Man and Nature in the Altaic World, Proceedings of the 49^th PIAC, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 2012, s. 205-207.
10. “Kasar-Kurug: zapadnaya stavka uygurskih kaganov i problema identifikatsii Por-Bajina”, Arheologiya, Etnografiya i antropologiya Yevrazii, No 2(50), Novosibirsk 2012, s. 94-98.
11. “Runiçeskaya pismennost Yevraziyskoy stepi”, Nauçnıy Tatarstan, Gumanitarnıe nauki, Akademiya nauk RT, Vıp 4, Kazan 2012, s. 67-77.
12. “Problemı ranney gosudarstvennosti u koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Tangutı v Tsentralnoy Azii. Sbornik statey v çest 80-letiya professora E.İ. Kıçanova. Vostoçnaya literatura, Moskva 2012, s. 147-153 (İnstitut Vostoçnıh rukopisey RAN).
13. “Yeniseyskie runiçeskie pamyatniki o kırgızah i “Velikom pohode” Manasa”, Rossiyskaya tyurkologiya, RAN, No. 2(7), Moskva 2012, s. 25-29.
14. “Stepnıe imperii drevnih koçevnikov Tsentralnoy Azii (etapı politogeneza)”, Drevneyşie gosudarstva Vostoçnoy Yevropı. 2010 god., İnstitut vseobşey istorii RAN, Moskva 2012, s. 448-463.
15. “Naskalnaya runiçeskaya nadpis iz uroçişa Koytubek (Vostoçnıy Kazahstan) Novoe proçtenie”, Rossiyskaya tyurkologiya, Vıp. 1(6), Moskva 2012, s. 64-66.
16. “Osnovnıe etapı politogeneza u drevnıh i srednevekovıh koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Nauçnıy Tatarstan, Gumanitarnıe nauki, Akademiya nauk RT, No. 2, Kazan 2012, s. 74-84.
17. “Albanskoe svidetelstvo o drevnetyurkskoy religii”, İstoriografiya i ictoçnikovedenie Srednevekovogo Vostoka, Materialı mejdunarodnogo nauçnogo simpoziuma, posvyaşennogo 90-letiyu akademika, Geroya Sovetskogo Soyuza Z.M. Buniyatova, Akademiya Nauk RA, İzd-vo “Elim”, Baku 2012, s. 201-205.
18. “Geopolitiçeskoe prostranstvo i sotsialnaya struktura drevnetyurkskogo mira”, Materialı Mejdunarodnoy nauçnoy konferentsii, posvyaşennoy 100-letiyu so dnya rojdeniya L.N. Gumileva, Sankt-Peterburgskiy Gos. Universitet, St.Peterburg 2012, s. 201-205.
19. “Migratsii i stanovlenie tyurkskoy gosudarstvennosti v Tsentralnoy Yevrazii”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove, Migratsii, rasselenie, voyna kak faktorı politogeneza, Materialı XXIV çteniy pamyati V.T. Paşuto, İnstitut vseobşey istorii, Moskva 2012, s. 103-113.
20. “Naskalnaya runiçeskaya nadpis iz uroçişa Koytubek (Vostoçnıy Kazahstan)”, İstoriko-kulturnoe nasledie i sovremennaya kultura, Sbornik materialov mejdunarodnogo nauçno-praktiçeskogo seminara, Almatı 2012, s. 45-47.
21. “İmperskiy fon drevnetyurkskoy tsivilizatsii”, Hazarskiy almanak, T.9, Natsionalnaya Akademiya nauk Ukrainı, Kiev-Harkov 2011, s. 98-106.
22. “Osnovnıe etapı politogeneza u drevnih koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove, Rannie gosudarstva Yevropı i Azii: problema politogeneza, XXIII çteniya pamyati V.T. Paşuto, İVR RAN, Moskva 2011, s. 109-114.
23. “Sibirskoe imya sogdiyskogo velmoji v drevneuygurskom tekste iz Tuvı”, Tyurkologiçeskiy sbornik 2009-2010, İVR RAN, “Vostoçnaya literatura”, Moskva 2011, s. 197-201.
24. “Drevnetyurkskie runiçeskie pamyatniki i ih avtorı”, Tyurkskiy mir: istoriya i sovremennost. Sbornik statey Mejdunarodnogo tyurkologiçeskogo simpoziuma, Yevraziyskiy natsionalnıy universitet, Astana 2011, s. 17-22.
25. “Runiçeskie pamyatniki uygurskoy epohi kak istoriçeskiy istoçnik”, Problemı vostokovedeniya, RAN, No. 3(49), Ufa 2011, s. 6-12.
26. “Eski Türk Runik Anıtları ve Onların Yazarları”, Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl, III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Ankara 2011, c. I, s. 469-474.
27. “Ordubalık: rojedenie gorodskoy kulturı v Uygurskom kaganate”, Drevnie kulturı Yevrazii, Materialı Mejdunarodnoy nauçnoy kenferentsii, posvyaşennoy 100-letiyu so dnya rojdeniya A.N. Bernştama, İİMK RAN, St.Peterburg 2010, s. 276-279.
28. “Drevnetyurkskie pamyatniki i drevnetyurkskiy epos”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove, Ustnaya traditsiya v pismennom tekste, XXII-e çteniya pamyati V.T. Paşuto, Materialı konferentsii, İnstitut vseobşey istorii RAN, Moskva 2010, s. 128-129.
29. “Rossiya i tyurkskiy mir Yevrazii: rossiysko-kazahstanskaya geopolitiçeskaya model”, Aktualnıe problemı mirovoy politiki v XXI veke, Vıp. 4, Vostok v mirovoy politike, Pod. Red. V.S. Yagya, “Nestor”, St.Peterburg 2009, s. 218-227.
30. “Rannie svidetelstva slavyano-tyurkskih kontaktov”, Hazarskiy almanah, T. 8, Nats. AN RU, Kiev-Harkov 2009, s. 14-20.
31. “Drevnetyurkskie runiçeskie pamyatniki i ih avtorı”, Ozbekiston tarihi, Akademiya nauk RU, Taşkent 2009, No. 4, s. 14-20.
32. “Kipçaki”, Bolşaya rossiyskaya entsiklopediya, İzdatelstvo BRE, Moskva 2009, T. 13, s. 746-747.
33. “Tatars and Their States in Central Asia Grassland before 12^th century”, Ethno-National Studies, Peking 2009, No. 1, s. 85-91, 110.
34. “Imperial Backround of Ancient Turkic Civilization”, Bulletin of International Institute for Central Asian Studies, Samarkand 2009, T. 8, s. 14-20.
35. “Ertniy Yevraziyn tal heeriyn eeent guurntsud”, Acta Historica Mongolici, T. VII, Ulaanbator 2009, T. 4, s. 20-38.
36. “Religiozno-mifologiçeskie predstavleniya drevnego naseleniya Mongolii (po pamyatnikam drevnetyurkskoy runiçeskoy pismennosti)”, Sbornik “Rossiya-Mongoliya. Samobıtnost i vliyanie kultur v usloviyah globalizatsii”, SPB. Gos. Universitet, St.Peterburg 2009, s. 88-195.
37. “İmperskaya traditsiya v drevnetyurkskoy tsivilizatsii”, Nauçnıy Tatarstan, AN RT, Kazan 2009, Vıp. 1, s. 59-63
38. “Avtorı pervıh tyurkskih istoriko-panegiriçeskih povestvobaniy”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove, Avtor i ego istoçnik, XXI-e çteniya pamyati V.T. Paşuto, İnstitut vseobşey istorii RAN, Moskva 2009, s. 135-139.
39. “Put v Serindiyu: itinerariy Apollodora-Strabona i peripl yujnıh morey”, Doroga Strabona kak çast Velikogo Şelkovogo puti, Mejdunarodnıy institut Tsentralnoaziatskih issledovaniy, Samarkand 2009, s. 61-66.
40. “Drevnyaya pismennost Velikoy stepi”, Tyurkologiçeskiy sbornik 2007-2008, İVR RAN, “Vostoçnaya Literatura”, Moskva 2009, s. 146-176 (V.G. Guzevım ile birlikte).
41. “Rannie cvidetelstva slavyano-tyurkskih kontaktov”, Slojenie Russkoy Gosudarstvennosti ve kontekste rannesrednevekovoy istorii Starogo Sveta, Materialı mejdunarodnoy konferentsii, St.Peterburg 2009, s. 203-207.
42. “Drevnetyurkskie runiçeskie pamyatniki i ih avtorı”, Altaica, T. XIII, İV RAN, Moskva 2008, s. 73-80.
43. “Drevnetyurkskie runiçeskie pamyatniki kak ictoriçeskiy istoçnik”, Mongolskaya imperiya i koçevoy mir, Kn. 3, BNTS SO RAN, Ulan-Ude 2008, s. 311-318.
44. “Drevnetyurkskie pamyatniki runiçeskogo pisma is Vostoçnogo Turkestana”, Russkie ekspeditsii v Tsentralnuyu Aziyu na rubeje XIX-XX vekov, Pod. Red. İ.F. Popovoy, İVR RAN, St.Peterburg 2008, s. 50-64.
45. “Osnovnıe etapı politogeneza u drevnih koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Materialı mejdunarodnoy nauçnoy kenferentsii “Rol stepnıh gorodov v tsivilizatsii nomadov”, İnstitut arheologii AN RK, Astana 2008, s. 21-25.
46. “Drevnetyurkskiy panteon v kontinuume tsivilizatsii Velikoy stepi”, XII-e vostokovednıe çteniya pamyati A. Kırımskogo, Kiev 2008, s. 64-66.
47. “Maniheyskie obşinı v strukture Velikogo Şelkovogo puti”, Vostoçnaya Yevropa v dervnosti i srednevekove, XX çteniya pamyati V.T. Paşuto, Materialı konferentsii, Moskva 2008, s. 91-95.
48. “Naçalnıy etap formirovaniya gosudarstvennosti u mongoloyazıçnıh plemen drevney Tsentralnoy Azii”, Statehood of Nomads: History and Tradition, Ulaanbaatar 2007, s. 24-26.
49. “Rannesrednevekobıe migratsii tyurskih plemen v zapadnıy areal Velikoy stepi (kimaksko-kipçakskiy fenomen)”, Srednevekovaya arheologiya yevreziyskih stepey, Materialı Uçreditelnogo s’ezda Mejdunarodnogo kongressa “Arheologiya yevraziyskih stepey”, T. II, Vıp. 2, Kazan 2007, s. 42-46 (D.G. Savinovım ile birlikte).
50. “Runiçeskie pamyatniki uygurskoy epohi kak istoriçeskiy istoçnik”, Vestnik RGNF, Moskva 2007, s. 30-42.
51. “Sudjinskaya nadpis: etapı interpretatsii”, Basileus, Sbornik statey, posvyaşennıh 60-letiyu D.D. Vasileva, İzdatelstvo vostoçnoy literaturı RAN, Moskva 2007, s. 193-197.
52. “Kipçaki, komanı, polovtsı”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove, İnstitut vseobşey istorii RAN, Moskva 2007, s. 109-114.
53. “Vtoroy pamyatnik iz Tuvı” (E50): interpretatsiya i data”, Tyurkologiçeskiy sbornik 2006, SPBF İV RAN, Moskva 2007, s. 207-211.
54. “Stepnaya imperiya kırgızov i vneşniy mir”, International Congress of Turkic Civilization, Abstracts, Bishkek 2007, s. 25.
55. “Moğolistan’ın Runik Kaya Yazıtları”, Çev.: K. Erk, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 13/1 (2007), s. 147-154.
56. “Moğolistan’da Bulunan Runik Yazılı Sikke”, Eski Türklerde Para (Göktürklerde, Uygurlarda, Türgişlerde), Osman Fikri Sertkaya-Rysbek Alimov, Ötüken Yay., İstanbul 2006, s. 63-68.
57. “The Image of the Qaghan in Orkhon Monuments”, Kinship in the Altaic World, Proceedings of the 48^th Permanent International Altaistic Conference, Otto Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2006, s. 199-201.
58. “The Lanscape in the Old Turkic Runic Inscriptions”, Men and Nature in the Altaic World, Permanent International Altaistic Conference, 49^th meeting, Abstracts, Berlin 2006, s. 21.
59. “The Early Stage of State Formation Among the Mongolian-speaking Tribes of Ancient Inner Asia”, International Conference “History and Tradition of Mongolian Statehood”, Abstracts, Ulaanbaatar 2006, s. 18.
60. “Ancient Turk Rock Inscriptions in the Talas Ala-Too”, A Sogdian Word in an Old Turk Inscription, Eran and Aneran, Venezia 2006, s. 367-370.
61. “The Asian Aspect of the Early Khazar History”, Florilegia Altaistica, Studies in Honour of Denis Sinor of the Occasion of his 90^th Birthday, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 2006, s. 61-67.
62. “Drevnie koçevniki na granitse Kitaya”, Puti Podnebesnoy, SB. Nauçnıh trudov, Minsk 2006, Vıp. 1, çast 2, s. 398-404.
63. “Praslavyane v Povolje”, Studies of Oriental Art and Culture in Honour of Professor Tadeusz Majda, Warszawa 2006, s. 117-123.
64. “Drevnetyurskie pamyatniki: novıe perspektivı istoriografiçeskogo izuçeniya”, Turcica et Ottomonica, SB. v çest 70-letiya M. S. Meyera, İzdatelstvo “Vostoçnaya literatura” RAN, Moskva 2006, s. 67-70.
65. “Stepnaya imperiya drevnih koçevnikov Tsentralnoy Yevrazii”, Etnokulturnoe vzaimodeystvie v Yevrazii, Programma fundamentalnıh iccledovaniy Rossiyskoy akademi nauk, Kn. 1, Moskva 2006, s. 192-195.
66. “Epoha “kutadgu Bilig”, Nauçnıy mir Kazahstana, Mejdunarodnıy nauçnıy jurnal, Astana 2006, No. 5, s. 52-58.
67. “Aziatskiy aspect ranney istorii hazar, Artur Kestler”, Trinadtsatoe koleno, Kruşenie imperii hazar i ee nasledie, St.Peterburg 2006, s. 340-347.
68. “Drevnetyurkskie runiçeskie pamyatniki kak istoriçeskiy istoçnik”, Nasledie N.F. Katanova: istoriya i kultura tyurkskih naradov Yevrazii, KGU, Kazan 2006, s. 163-169.
69. “Maniheyskiy motiv v drevnetyurkskih runiçeskih pamyatnikah”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove, T. XVIII, Moskva 2006, s. 96-98.
70. “Stepnıe imperii drevnih koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Dokladı rossiyskih uçenıh k IX Mejdunarodnomu kongressu mongolovedov, Moskva 2006, s. 71-77.
71. “Praslavyane v Povolje”, Vzaimodeystvie narodov Yevrazii v epohu Velikogo pereseleniya narodov, Udmurtskiy Gosudarstvennıy Universitet, İjevsk 2006, s. 227-229.
72. “Political Backround of the Old Turkic Religion”, “Roter Altai”, Festschrift für Erika Taube zum 65. Geburtstag, Leipzig 2005, s. 260-265.
73. “Hazarskie zametki”, Tyurkologiçeskiy sbornik 2003-2004, Moskva 2005, s. 95-117.
74. “Aziatskiy aspect ranney istorii hazar”, Hazarı, İerusalim-Moskva, Moskva 2005, s. 259-264 (Hazarskiy proekt T. 16).
75. “Osnovnıe etapı politogeneza u drevnih koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Mongolskaya imperiya i koçevoy mir, Kn. 2, Buryatskiy nauçnıy tsentr SO RAN, Ulan-Ude 2005, s. 23-31.
76. “Drevnetyurskie runiçeskie pamyatniki kak istoriçeskiy istoçnik”, “Tsentralnaya Aziya ot Ahemenidov do Timuridov”, Materialı mejdunarodnoy konferentsii, posvyaşennoy 100-letiyu so dnya rojdeniya A.M. Belenitskogo, İİMK RAN, St.Peterburg 2005, s. 109-112.
77. “Aziyskiy aspect rannoy istorii hazar”, Hazarskiy almanah, T. 2, Kiev-Harkov 2005, s. 47-51.
78. “The Polovician Problem (II): Qipčaqs, Comans and Polovcians”, AOH, 2005, T. 58, pt. 3, s. 243-248.
79. “Pervaya stepnaya imperiya, Tsivilizatsii – istoriya i sovremennost”, Materialı Mejdunarodnoy nauçnoy kenferentsii, 5-9 İyulya 2005 g., Almatı 2005, s. 30-39.
80. “Pismennost v koçevom mire drevney Tsentralnoy Azii”, Urbanizatsiya i nomadizm v  Tsentralnoy Azii – istoriya i sovremennıe problemı, Almatı 2004.
81. “Merkezi Tiyan-Şan’da Yeni Keşfedilen Eski Türk Runik Yazıtları”, Çev.: Özlem Deniz-Yılmaz, Zeynep Korkmaz Armağanı, TDK, Ankara 2004, s. 261-266.
82. “The Manichean Text T II D and Yrq Bitiq XIX”, Turfan Revisited, First Century of Research into the Arts and Culture of the Silk Road’, Berlin 2004, s. 147-149.
83. “The Polovcian Problem: Qipčaqs, Comans and Polovcians (II)”, Medieval Namads, Abstracts, Szeged 2004, s. 12.
84. “Russia and Kazahstan: Geopolitical Alternatives and Civilization Choise”, Central Asia and the Caucasus, Journal of Social and Political Studies, Sweden 2003, T. 6(23), s. 146-150.
85. “Obraz kagana v orhonskih pamyatnikah”, Mongolskaya imperiya i koçevoy mir, Buryatskiy nauçnıy tsentr SO RAN, Ulan-Ude 2004, s. 100-103.
86. “Predstavleniya o vremeni i prostranstve v drevnetyurkskih pamyatnikah”, Vostoçnaya Yevropa v drevnosti i srednevekove, Moskva 2004, T. XVI, s. 78-85.
87. “Simbioz. Rossiya i Kazahstan: yevraziyskaya perspektiva”, Rodina, Rossiyskiy istoriçeskiy jurnal, Moskva 2004, Vıp. 2, s. 16-20.
88. “Osnovnıe etapa politogeneza u drevnih koçevnikov Tsentralnoy Azii”, Problemı istorii i kulturı, Kırgızsko-Rocciyskiy Slavyanskiy Universitet, Bişkek 2004, s. 29-36.
89. “Pamyatniki drevnetyurskoy pismennosti”, İstoriçeskovedenie Kırgızistana (s drevnosti do XIX v.), Bişkek 2004, s. 40-64.
90. “Drevnetyurskie runiçeskie nadpisi na Tsentralnom Tyan-Şane”, İstoçnikovedenie Kırgızistana (s drevnosti do XIX v.), Bişkek 2004, s. 169-174.
91. “Runiçeskie pamyatniki Talasa: problemı datirovki i topografii”, İstoçnikovedenie Kırgızistana (s drevnosti do XIX v.), Bişkek 2004, s. 167-169.
92. “Drevnetyurkskaya tsivilizatsiya: diahroniçeskie svyazi i sinhroniçeskie aspektı”, Journal of Turkic Civilization Studies, Bişkek 2004, No. 3, s. 67-72.
93. “Drevnetyurkskie pamyatniki kak istoriçeskiy istoçnik”, Second International Congress on Turkic Civilization, Abstracts, Bişkek 2004, s. 4.
94. “Svyatilişe Nariyn Hurumtı: drevnie yevropeoidı ve tsentre Azii”, Arheologiya, etnografiya i antropologiya Yevrazii, SO RAN, Novosibirsk 2004, No. 3(19), s. 88-97 (D.G. Savinovım ile birlikte).
95. “Customary Law to the Ancient Turkic States of Central Asia: The Legal Documents and Practical Regulations”, Central Asian Law: An Historical Overview, A Festschrift fort he Ninetieth Birthday of Herbert Franke, Ed. by Wallace Johnson, İrina F. Popova, The University of Kansas, Lawrence, Kansas 2004, s. 13-39 – Society for Asian Legal History, Monographs Series, No. 1.
96. “Moğolistan’dan Runik Yazılı Sikke”, Çev.: S. Dinç, Atatürk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 26 (2004), s. 227-233.

---

Dipnotlar: