1. Giriş
Kuzey Avrasya bozkırlarında eski Türk Göçebelerinin, mezarlarının doğu kısmına taş heykeli diktiği iyice bilinir. Şimdi bunların, Moğol bozkırı başta olmak üzere Sayan-Altay Dağları bölgesi ve Çin’deki Şinjiang Uygurotonom bölgesinden Kırgızistan, Kazakistan’a uzanan Semireçiye bölgesinin göl veya ırmak kıyısındaki bozkırında bulunanları, bildiğim kadarıyla binden fazladır.[1] Bu yazımda tanıtmak istediğim taş heykeli de, 1953 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sincan’daki Batı-Kuzey Kültürü Bakanlığına bağlı arkeoloji ve filoloji araştırma ekiplerince Çin’deki Sincan Uygur otonomi bölgesinin Yl ırmak kıyısında, Zhau-su ilinin Mongolküre diye adlandırılan Nesillik at meydanında keşfedildi.[2] 1988 ve 1989 yılındaki BKŞ’nin GPS (Global Standard Positioning System) ölçüsüne göre, bu mezarın kuzey enlemi 43.07.19, doğu boylamı 81.11.48 yerinde bulunmaktadır.[3] Heykelinin belinden aşağı, ön ve yan tarafında bir yazıt vardır. Ancak 1990 yılında Japon Îranist Prof. Yutaka Yoshıda’nın, Sincan bölgesinin Araştırma Enstitüsüne gidip daha önce çekilen fotoğrafa dayanarak metni okumaya çalışmış ve bir parçasını 1991 yılında Japonca olarak yayımlamıştı.[4] Bundan sonra 1992 yılında Japonya’nın Osaka’daki Millî Etonografiya Müzesi ve Sincan Arkeoloji Araştırmalar Enstitüsü’ne bağlı Japon-Çin ortak araştırma ekibi, bu taş heykeli ve mezarını inceledi. Prof. Yoshıda da bu sefer de çektikleri fotoğrafa dayanarak okumaya çalışıp, yeni okuduğu parça üzerine 1993 yılında Millî Etonografiya Müzesi’ndeki bilim toplantısında tebliğ verdi. Aynı yıl Japonya’daki Kyûshû Üniversitesi ve Sincan Arkeoloji Araştırmalar Enstitüsü’ne bağlı Japon-Çin ortak araştırma ekibi, bu taş heykeli ve mezarın yüzey araştırmasında bulundu.[5] Bu yazımda yukarıdaki arkeoloji detay ve Prof. Yoshıda’nın 1991 ve 1993 yılının okunuşuna dayanarak, bu taş heykelinin taşıdığı tarihsel anlam üzerinde durmak isterim.
(Taş Heykeli) Bu taş heykelinin boyu 230 cm, baş kısmının eni 35 cm, beden eni ise 50 cm’dir. Taş türü kırmızı-kahverengili granit taşıdır. Taş heykeli’nin birkaç kısmı, yani başlık, kaş ve burun, kulak ve bundan sarılan küpe, gözler, bıyık, üçgen şeklindeki geniş yaka, kol, el, parmak, kapak, kuşak, kısa kılıç ise kabartma tekniğiyle yapılmaktadır. Ama ağzından göğsüne kadar kırılmış haldedir. Belden aşağı kısmı yazıtlı olduğundan bacak, ayak veya ayakkabı gibi eşyalar hiç çizilmemektedir. Baş alnında üç daireli bulunan heykelin süsleme tacını giyinir. Saçı ise arkasına 8 falan örme şeklinde dize kadar sarılıdır. Sağ eli ise göğsün önünde üç parmak (baş, işaret, orta parmak) ile hafifçe bir ince ayaklı kabı tutmaktadır. Sağ eli ise belinin kuşağından sarılan kısa bir kılıcın dirseğini tutmaktadır. Kuşakta herhangi süslü işleme görülmez. (Bk. Resim 1, 2)
(Mezar); 1992 yılının inceleme sonucuna göre bu mezar, kuzey-güney tarafı 30,5m, doğu-batı tarafı 31 m olan dörtgen şeklinde olup 6,5 m eni ve yaklaşık 1 m derinliği olan hendek ile kuşatılmaktadır. Taş heykeli ise mezarın doğu yandan 9,5 m, güney yandan 10 m olan yerinde, yüzü ise doğu yönüne doğru dikilidir. Mezarın üstü otlar ile kaplıdır ki, mezarın asıl şekli pek belli değildir. Ama mezarın orta kısmından biraz batı tarafındaki yerinde çukur izleri bulunur. Herhalde burasının taş ile kaplı bir yığıntı olduğunu tahmin edebiliriz. Ama bu mezarın doğu tarafına uzanan balbal taşının hiç bulunmaması da dikkati çeker.[6] 1993 yılının inceleme sonucuna göre hendeği ihtiva eden bütün mezarın büyüklüğü ise yaklaşık 40 m olup, mezarın tepeciğinin orta kısmının yüksekliği ise yaklaşık 1 m, hendeğin en derin yerinden yaklaşık 2 m’dir. Terasının güney batısındaki çukur ise herhalde eskiden burayı kazanların izi olmalı.[7] (Bk. Resim 3)
(Metin) Bu Soğdca yazıtının, taş heykelinin ön tarafında, belinden aşağı yerinde, harfler yukarıdan aşağıya, 21 satırdan oluşup sağdan sola gitmektedir.[8] Keşfedildiğinden beri bu yazıtın yazısı üzerinde eski Uygur yazısı veya eski Türk Runik yazısı ile yazılmış olduğu ileri sürülmüşse de, bu görüşler güvenilir değildir. Bildiğim kadarla bunun Soğdca harfli olduğunu 1960 yılındaki raporunda Shi Jiou Sei yazmıştır.[9] 1978 yılında da filolog L. Clark’ın, bunun Soğdca olduğunu söylemesiyle, dilciler yazıtın Soğd alfabeli olduğu kabul görmüştür. Bu yazının şekli ve satırların yukarıdan aşağıya sıralanması ise 1956 yılında Moğolistan’ın Arhangai aymağında keşfedilen Bugut yazıt adlandırılan Soğdca yazısına çok benzemektedir. Prof. Yoshida, yazının çok kırık olmasının yanında, çektikleri fotoğrafın da kalitesinin iyi olmaması sonucu, özellikle yazıtın ikinci yarısının okunmasının çok zorlaştığını söylemektedir. Şimdi ortaya çıkarmayı başardığı birkaç Soğdca metindeki kelimeleri ve onların Türkçe tercümelerini verelim. Metin içindeki /// işareti, harfın çizildiği halde, belli olmadığı parca, [ ] işareti ise kırık olduğundan okunamayan yer olduğunu göstermektedir.
- /////////////////////////////////////////////////////////////////[
- ctb’r kyr’n grb.////////////////////////////////////////[
dört tarafın çok/////////////////////////////////////////[
- x’ttwnh, gry’ h.t rty 21 srd ’xğ’wnh
katun, dağda? ? ve 21 yıldır ülkeyi
- d’r rty 6m’x ’myd. pr….[
tuttu. Ve 6 ay (dır) ? tarafından…[
- s’r p’w’ ..t rty 26 srd p{ys’r[
ya? ? ve 26 yıldan sonra [
- mwx’n x’g’n npyğn bgy’. p’y nry x’g’n.///[
mukan kağanın torunu tangri///pay niri kağan.//[
7…srdw mz’yxx’g’n b’y ////////////////////////////////[
////yılında büyük kağan oldu. //////////////////////////////[
Bundan sonra, 8. satırda x’ttwnh (katun), 12. satırda bgy (tangri), m’tyh (anne), 15. satırda BRY (oğul), 16. satırda kyr’n (tarafına), x’ttwnh (katun), 19. satırda nry x’g’n (Niri kağan), 20. satırda x’ttwnh (katun), 21. satırda cwry x’g’nt dr’yd’ (Çuri kağanlar ülkeyi tut!) gibi kelime ve ifadesini de bulunduğunu açıkladı.[10]
2. Açıklama Yazıttaki Göktürk Kağanların Kimliği
Bu yazıtın ne zaman yazıldı sorusuna cevabı 6. ve 7.satırdaki “mukan Kağan torun tangri///pay niri kağan////yılında büyük kağan oldu” cümlesinde buluyoruz. I. Göktürk Kağanlığı’nın şeceresi üzerindeki araştırmalara[11] göre Mukan (*muk-kan) Kağan’ın Aşinas[12] boyuna mensup olup, M.S. 552 yılında Göktürk İmparatorluğu’nu kuran Bumin (CS’ye göre[13] *tuo-muan, *i-lji) Kağan’ın oğluydu. Mukan’ın tahta çıkmadan önceki adı *ien-tou veya *dzi-kien (eski Türkçe unvanı irkin) idi. 553 yılında Bumin’in ölümünden sonra *iet-siak-kji (veya *iet) kağan olarak tahta çıkan ağabeyi *Kua-la’nın bu yıl içinde ölmesi üzerine tahta çıktı. SS’de Mukan’ın 20 yıl tahtta olduğu bilindiğine göre, taht zamanı 553-572 yılları arasında olmalıdır. Bu yazıtın 2. satırı çok basit olduğundan kime ait bir konu olduğunu bilmek zordur. Ama bunu takibeden 3. ve 4. satırın “21 yıldır ülkeyi tuttu” ifadesine dikkat edersek, biri 20 yıl, biri 21 yıl olup bir yıl farklığı bulunmasına rağmen,[14] Göktürk döneminde 20 yıldan fazla hükümdar olan Mukan’dan başkası yoktur. Bu yüzden 3. ve 4.satırın Mukan’a ait olduğu açıktır. Bundan dolayı, önceki 2. satırdaki metin de Mukan’a ait konu üzerinde durmuş olabilir. Prof. MORI’ye göre[15] Mukan kağan’ın o zamana kadar Moğolistan’da Kağanlığı’nı sürdüregelen *nziwo-nziwo (veya *nzwan-nzian) ’yu sona erdirdikten sonra 560 yıllarında siyasî merkezini Altay Dağlarının güney bozkırından Moğolistan’ın Ötükan Yiş, yani Hangai Dağlarının bozkırına doğru değiştirdi. CS’ye göre[16] onun döneminde Göktürkleri < batıya sefer edip, Eftalite’ye hücum etti. Doğuda Kitan’ı, Kuzeyde ise Kırgızları boyunduruğu altına aldı. Çin Seddi’nden kuzeydeki komşu devletlere boyun eğdirdi. Yönettiği bölge ise doğusu Mançurya tarafından, batısı on bin li mesafesiyle Aral Denizi’ne, güneyi Gobi çölünden kuzey tarafına, kuzeyi ise 5 veya 6 bin li mesafesiyle Baykal Gölü’ne kadar ulaşmıştır. Buna göre bu yazıtın 2. satırındaki “dört tarafın çok////” ifadesinin, Mukan’ın Moğolistan’dan dört tarafa ettiği seferlerden bahsettiğini anlayabiliriz. Böylece yazıtın 2-5. satırı Mukan Kağan’ın askerî faaliyetinde büyük başarı elde ettiğini kaydetmektedir.
6. satırdaki metin, Mukan’ın öldüğü 572 yılından 26 yıl sonra, yani 598 yılından sonraki Niri Kağan’ın üzerinde dursa gerektir. Böylece bu yazıtın dikiliş tarihinin, M.S. 6. asır sonlarında olduğunu tahmin edebiliriz. Özellikle bu yazı şeklinin, Moğolistan’da 581 yılında dikilen Bugut Yazıtı’ndaki Soğdca yazı şekli ile çok benzerliği de bu tarihin doğru olmasını kanıtlar.[17] Çin kaynaklarına göre, 6. asır sonlarındaki Göktürk İmparatorluğu ise, Sui Hanedanı’nın “uzaktaki ülke ile anlaşıp yakındaki ülkeye saldırma” politikasıyla 583 yılından Moğlistan’da merkezi bulunan Doğu Göktürk Kağanlığı ve Ek (Ak)-Dağ, yani T’ien Şan Dağlarının büyük Yıldız bozkırında merkezi bulunan Batı Göktürk Kağanlığı tamamen bölünüp, birbirine karışmıştır.[18] Bu mezarın 6. asırki Batı Göktürk Kağanlığı’nın siyasi merkezinde bulunmasından, mezarın Batı Göktürk Kağanlığı’yla sıkı ilişkide bulunan bir şahısa ait olduğunu kolayca anlayabiliriz.
Şimdi 6. ve 7. satırdaki Mukan Kağan’ın torunu ‘Pay niri kağan’ ifadesine bakalım. SS’ye göre Mukan’ın oğlu Dai-la-bian, yani Apa (*A-pua) Kağan idi. Ama Mukan Kağan vefat ettikten sonra tahta geçen, Mukan’ın küçük kardeşi *Ta-puat (sog. Tatpar)[19] idi. Tatpar tahta çıktıktan sonra Moğolistan’ın orta bölgesinde oturup, doğu bölgesine de eski kağan *Kua-la’nın oğlu *sniap-do (küçük kağan adı; eç. *nzie-biak; sog. Nivar kağan)’yı[20] tayin etti. Batı bölgesine kendi küçük kardeşi oğlu *nziwok-dan kağanı tayin etti. Tabii ki, ülkenin en batısı, T’ien Şan Dağlarının bozkırlarında babası Bumin Kağan’ın küçük kardeşi İstemi Yabgu Kağan (Bizans kaynağındaki Dizaboulos)’ın yönetimi altındaydı.
Tatpar da 581 yılında hastalanarak öldü. SS’ye göre Tatpar ölüm yatağındayken, ağabeyi Mukan’ın oğlu *Dai-la-bian’in yerine, kendisine kağanlığını bıraktığını, bu kez de *Dai-la-bian’in tahta çıkarmasını kendi oğlu *Am-la (sog. Umna Kağan[21])’ya tavsiye etmişti. Türk soylular onun sözünü tutmak istemişse de halk, annesinin soylu boydan gelmediğini düşünenler *Dai-la-bian’ı tutmak istemedi. Böylece *Dai-la-bian’ı tutanlar ve Yan-luo kağan’ı tutanların arasında bir rekabet başladı. Nihayet *Am-la Kağan’ı tutan Nivar Kağan’ın araya girmesiyle *Am-la Kağan tahta çıkmaya kabul edildi. Ama *Dai-la-bian da bu kararı beğenmeyip, her zaman *Am-la Kağan’a hakaret etti. *Am-la, buna dayanmayıp, tahtını Nivar Kağan’a bırakıp kendisi ikinci Kağan, yani küçük kağan olup Moğolistan’ın Tuğla nehrinin kuzeyinde oturmuştu. *Dai-la-bian da, İşbara Kağan olarak tahta çıkan Nivar Kağan’a itaat edip nihayet kendisine Apa Kağan unvanı verildi ve Moğolistan’ın kuzeyi ve Altay Dağları arasındaki bozkırında oturdu. Fakat Apa Kağan’ın Sui Hanedanı’na bağlanıp kendi hakimiyetini bozmasından yargılanan İşbara Kağan, Apa’nun olmadığı bir zaman, evine saldırıp, annesini öldürdü. Bu olay, Apa kağan’ın Moğolistan’ı terk edip İstemi Kağan’ın ölmesinden itibaren Göktürk İmparatorluğu’nun batı kısmını yöneten İstem’in oğlu Tar-dou (*Dat-dau) Kağan’ın yönetimi altına girmesine yol açtı (583 yılı). Bundan sonra Göktürk İmparatorluğu tamamen ikiye bölünmüştü.
Ondan sonra SS’deki < (Apa kağan’ın) idare ettiği bölgenin doğusu da Ötükan dağlarına kadar, batısı ise Altun dağlarını aşıp Kuça Devleti (*kjwi-tsi), *tiet lak (Göktürk’ten başka Türk Göçebesi), Kamul (*i-nguo) ve batıdaki vaha devletlerin hepsi buna boynu eğdi> kaydına göre,[22] Apa Kağan’ın nedense *Dat-tau’yla karşılaşıp onun yerine Batı Göktürk Kağanlığı’nın hakimiyetini ele geçirmişti. Bundan sonra Tardou’nun da, Batı Kağanlığı ve Doğu Kağanlığı arasındaki bölgelerde konup göçtüğünü öğreniyoruz. Ama İşbara Kağan’ın ölümünden sonra 587 yılının Nisan ayında Baga Kağan (Yabgu Kağan) olarak tahta çıkan Doğu Göktürk Kağan’ı Çu-la-hou (İşvara Kağan’ın küçük karedeşi)’nun batıya sefer ederken, Batı Göktürk Kağanlığı’na saldırıp Apa Kağan’ı Moğolistan’a tutsak götürdü. Sonraki Batı Göktürk Kağanlığı’na ait kaynak Apa’nın izlerini bulamıyoruz, herhalde hayatı Moğolistan’da bitmiş olmaktır. Sonraki durum üzerine SS’de < (kalmış) devlet adamları, *İang- suo Tegin’in oğlunu tahta çıkardı. Bu, *Niei-lji Kağan idi. Onun vefat etmesinden sonra, oğlu *Dat- muan tahta çıkıp, *Niei-kiwat-çu-la unvanı aldı> kaydı vardır.[23] Buradan, Apa Kağan’ın kaybolmasından sonra *İang-suo Tegin’in oğlu *Niei-lji kağan tahta geçti. Şimdi *Çu-la Kağan’ın şeceresinden bahseden kaynak ise sadece TT’nin *Çu-la Kağan’ın şeceresi hakkındaki <*Dai-la- bian’ın boyuna mahsus olur. Kuzey (Doğu) Göktürklerin Çu-la Kağanı ile aynı unvan taşıdığı halde, aynı kişi değildir > izahı vardır.[24] Burada Doğu Göktürk Kağanlığı’nın aynı adı taşıyan kağanı ile karıştırmamak gerektiği söylenmektedir. Ama *Çu-la Kağan’ın <*Dai-la-bian’ın boyuna mahsus olur> haberinden Apa Kağan ve *Çu-la arasındaki ilişki pek açık olmamakla birlikte, hatta TT’nin yazıcısının izahının güvenilmez haber sayıp Çuri’nin Apa Kağan ile hiç ilişkisinin olmadığını ileri sürenler de vardı.[25] Yani hala çözülmemiş bir konu sayılabilir. Şimdi bu meseleyle ilgili olarak Soğdca Yazıt’ın 6. satırındaki “mux’n x’g’n npşn bgy’///p’y nry x’g’n” (Mukan Kağan’ın torunu olan tangri///pay Niri Kağan) ifadesine dikkat edelim. Prof. Yoshida’nın da bana işaret ettiği gibi
SS’deki *İang-suo Tegin’in oğlu *Niei-lji Kağan ile Soğdca Yazıtı’ndaki Mukan Kağan’ın torunu Niri Kağan’ın aynı kişi olduğu kesindir. Bundan *İang-suo Tegin’in, hem Mukan’nın oğlu, hem de *Dai- la-bian’ın kardeşi olduğu belli olur. Bu, TT’deki <kağanın oğlu ve küçük kardeşi Tegin unvanını taşıdı kaydından[26] da desteklenebilir. Yukarıda sözünü ettiğim gibi Mukan öldükten sonra, yeni kağan adayı olarak yalnız *Dai-la-bian’ın adı geçtiği için, onun *İang-suo Tegin’den daha fazla kağan olma hakkı taşıdığını, düşündüğünü söyleyebiliriz. Ayrıca Apa Kağan 587 yılında Moğolistan’a tutsak olduktan sonra kendisinin oğlu veya kardeşinin adı hiç geçmediğinden o zamanki savaşında oğlu veya kardeşi de öldürülmüş olabilir ya da Apa ile birlikte Moğolistan’a tutsak götürülmuş olabilir. Eğer eski kağan’ın kardeşi *İang-suo Tegin henüz hayatta olsaydı, oğlu değil de kendisi kağan olarak seçilecekti. Ama öyle olmadığına göre artık *İang-suo Tegin’in de vefat ettiği ihtimali çok büyüktür. Ayrıca bu Soğdca yazıtında 21. satırdaki “Çuri kağanlar ülkeyi tut!” ifadesindeki “Çu-la kağan” ise SS’deki *Niei-lji Kağan’ın vefat etmesi üzerine tahta çıkan oğlu *Dat-muan, *Niei-kiwat-Çuri Kağan[27] ile karşılaştırabiliriz.
Niri Kağan’ın Ölüm Zamanı
Niri Kağan’ın 587 yılında tahta çıktığını biliyorsak da, ölüm tarihi hakkında bilgimiz yoktur.
Bununla ilgili HTS’deki <*Da-tou’nun (* Tuo-giak-guan’a) kaçtı ve *Niei-lji de yine yenilgiye uğradı, ölünce oğlu *Dat-muan tahta geçti > kaydına[28] dayanarak bunun Tardou Kağan’ın Sui hanedanının güney-batı tarafında konar göçer *Tuo-giak-guan’ın ülkesine kaçtığı 603 yılında Niri’nin ölüm yılı sayanlar da vardır.[29] Ama Japon tarihçi NAlTO’nun açıkladığı gibi Tardou’nun *Tuo-giak-guan’ın ülkesine kaçtığı 603 yılından daha önce Niri’nin öldüğünden dolayı, bu kaydı ise HTS’nin yazıcısının Niri’nin gerçek ölüm tarihi bilmediği için karıştırıp buraya koyduğundan hiç güvenilmezdir.[30] Şimdi bu sorunu halletmek için Niri Kağan’ın ölümüyle ilgili SS’deki <*Çu-la Kağan’ın annesi *Şiang-shi, aslında Çinli olup, *Dat-muan’ı doğurdu. *Niei-lji Kağan’ın ölmesi üzerine Şiang-shi, *Niei-lji’nin küçük kardeşi *Pua-dziet Tegin’le evlendi. Kai Huang’ın son yılında (M.S. 600) *Pua-dziet Tegin, Şiang-shi ile beraber Sui hanedanının başkentine gittiği halde, Tardou Kağan’ın ayaklanmasına kavuşup, sonunda başkentte durmak zorunda kaldı. Her gün onları Hong-lu-si (Misafirhane)’de oturttu> kaydı[31] da çok önem taşımaktadır.
Buna göre Niri Kağan’ın ölüm tarihi, en geç Tardou Kağan’ın Çin’e hücum ettiği 600 yılının Nisan ayından daha geri gitmelidir. Niri Kağan’ın eski katunu Şiang-shi ve *Pua-dziet Tegin’in, Sui Hanedanı’nın başketi Da-şing-cheng’e (sonraki Tang Hanedanının başkenti Çang-an) uğradığı tarih belli olmasa bile, varır varmaz memleketine geri dönmemesi doğaldır. Çünkü genellikle bu dönemde Çin’i ziyaret eden elçilerin, sarayda huzurda bulunup resmi törenlere katılması için zaman gerekirdi. Bu yüzden Şiang-shilerin daha önce başkentine varmış olmalı. Bence Şiang-shi’lerin Çin’i ziyaret etme amaçlardan birinin, Çin’deki 600 yılbaşını kutlama törenine katılıp, bu fırsattan faydalanarak henüz sağlam olmayan Batı Göktürk Kağanlığı ve Sui hanedanı arasındaki siyasi ilişkileri daha güçlendirmesi olmalıdır. Bu düşüncem kabul edilirse, Şiang-shilerin Sui Hanedanının başkentine varma tarihi de en geç 600 yılbaşı olmalı. Şimdi Şiang-shi’lerin, Yıldız bozkırındaki başkentinden Sui hanedanına gitmek için gereken zaman sayalım. TT’deki <Batı Göktürk Kağan, *Dai-la-bian,…, bunun ülkesi ise Wu-sunların (Eski Han Hanedanında buralarda konar göçer Türk göçebesi) eski ülkesinde oturmaktadır. Doğusu Doğu Göktürk Kağanlığı’nın sınırına, batısı da Aral Gölü’ne, güneyi de Kaşgar’a, kuzeyi de Baykal Gölü’ne ulaşıp, Sui Hanedanı’nın başkentinden batı-kuzeyi tarafına 7 bin li mesafeyle ulaşır. Yan Agni Devleti’nden batı-kuzey tarafına 7 günlük giderlerse, güney başkentine ulaşır. Güney başkentinden yine kuzey tarafına doğru 8 günlük giderlerse, onun kuzey başkentine ulaşır. Göktürkten başka Türk Göçebeleri, Kuça Devleti ve batıdaki Vaha devletlerinin hepsi ona boyun eğdi> kaydına göre,[32] Apa Kağan’ın, Sui’nin başkentinden kuzey-batı tarafına 7 bin li mesafeli olan bozkırında, yani eskiden Wu-sun göçebelerinin konduğu yerde bulunduğunu kaydetmektedir. Öte yandan o zamanki Tang Hanedanı’nın resmi bir yasaya göre, resmi atlı yolcuların bir günlük mesafesinin 70 li’yi geçmesini yasaklamaktadır ki,[33] Apa Kağan’ın başkentinden Sui hanedanının başketine kadar 7 bin li için 70 gün gerekliydi. Böyle düşünürsek, Şiang-shilerin, kendi başkentlerinden hareket etme zamanı da en geç 599 yılının Ekim ayından önce olmalıdır. Ayrıca onların ülkesinden hareket etmeden önce Niri Kağan’ın cenaze ve oğlu Çu-ri’nin tahta çıkma töreni ve Niri Kağan’nın eski katunu Şiang-shi ve *Pua-dziet Tegin’in evlenme törenini de bitirmesi gerekliydi. Şimdi Göktürklerin cenaze törenini kaydeden CS’ye göre <Türklerden bir kişi ölürse, cenazesi kendi çadırına bırakılır, oğulları ve akrabaları toplanıp, herkes koyun ve at kurban kesip, çadırın önünde sıralanıp ona taparlardı. Çadırı atla yedi kez dönmek, bir kez çadırı ziyaret etmek, bıçakla yüzünü kesmek, ağlayıp kan ve gözyaşı dökmek, bu davranışı yedi kez yaptıktan sonra bitirmek gerekirdi. Özel bir günde ölenin bindiği at ve kullandığı günlük eşyalar ateşte yakılırdı.
Kalan külden elverişli bir gün gömülürdü. İlkbaharda veya yazın ölürse, ot ve ağacın yaprak düştüğü zaman (yani sonbaharında veya yazın), sonbaharda veya kışın ölürse, çiçeğin açtığı ve yaprağın çıktığı zaman (yani ilkabaharda veya kışın) geldikten sonra çukur kazılıp gömülürdü. Gömme günü, akrabalar yas tutarken, at koşturup yüzlerini bıçakla keserlerdi. Gömdükten sonra mezarında taş dikip işareti dikerlerdi. Bu taşın sayısı ölenin hayattayken öldürdüğü insan sayısına bağlıdır. Yine kurban için koyun ve atın başının hepsi işaret ağacının üstünden sallanırdı>.[34] Bundan sonra aynı gün herkes güzel giyinip mezarın başında toplanırdı. SS’de hemen hemen aynı kaydedilirken, mezarında <ağaç ile mezarın sınırını işaret edip, bunun içinde bina yapıp, binanın içduvarında ölen kişinin resmi veya eskiden katılan savaş manzarasını çizerdi> yazısı[35] ile biraz farklı olmasına dikkat edilir.
Şimdi yukarıdaki cenaze töreninde önem vermek istediğim ise CS’ye göre cenaze töreninin iki bölüme ayrılabilmesidir. Yani birinci bölüm ölüm zamanından cenazeyi atı ve eşyalarıyla birlikte ateşle yakma zamanına kadar, ikincisi de küllerin mezara gömülüp, mezarında taş ve ağaç dikip, kurba kesme zamanına kadar olup, bir kişi ilkbahar ve yazın ölürse, ikinci cenaze töreni sonbaharda, bir kişi sonbahar veya kışın ölürse, ikinci cenaze töreninin de gelecek ilkbaharda yapılmasıdır. Bu alışkanlığına göre, Şiang-shilerin Yıldız bozkırlarından hareket etme tarihi en geç 599 yılının Ekim ayında olmalıdır. CS’deki Göktürklerin cenaze töreniyle ilgili adete göre Niri’nin ölüm tarihi ise aynı yılın ilkbaharı veya yazı mevsimi olabilir. Şimdi bu mezarın bulunduğu bozkır oldukça yüksek otlakta bulunmaktadır (yaklaşık 1900 m). Yerli coğrafyacı ve arkeologlar,[36] Sincan’daki Yl ve Tekes ırmağının birleştiği bölgelerinde bulunan yaklaşık 1800~2300 m yüksekliğindeki bozkırda daha aşağıda bulunan dere, göl veya ırmaktan çıkan buhar durumundaki ılık havanın kuşağı ile kaplanmasından dolayı, kışın bile otların hiç buzlanmayıp hayvancılık için elverişli bir ortam sunduğunu belirtmişlerdir. Bununla birlikte 1992 yılında buradaki göçebelerin yaşantısını inceleyen Japon antropolog Prof. Matsbara da burasının yayla sayılmadığını da bana bildirmişti. Buna göre Niri’nin birinci cenaze törenin 599 yılının ilkbaharında yapılmış olduğu daha mantıklıdır. Üstelik bu Soğdca yazıtta 5. satırda 598 yılından sonra da daha Niri Kağan’ın dönemindeki olay üzerinde durulduğuna göre 598 yılında henüz ölmemiş olduğunu tahmin edebiliriz. Bu da yukarıdaki düşüncemi destekler. Herhalde bundan sonra, yani 599 yılının sonbaharında oğlu Çu-ri Kağan’ın tahta çıkma töreni ve eski kağanın eşi (katun) olan Şiang-shi’nin evlenme töreni de yapılmış olabilir. Böylece Niri Kağan’ın taht süresinin, 587 ve 599 yıllar arasında olduğunu ileri sürebiliriz.
Niri Kağan Dönemindeki Siyasî Sistem
Niri Kağan’ın dönemindeki yönetim sistemi nasıldı? Bununla ilgili kaynaklar çok azdır. Ama bu Soğdca yazıtının birkaç ifadesiyle bir noktayı açıklamak da mümkündür. Şimdi önceki Apa Kağan’ın siyasi sistemi ile ilgili TT’a göre,[37] “Wu-sun’un oturduğu yer” de merkezini koyduğunu, bundan başka kuzey ve güneyinde birer saray bulunduğu kaydedilir. Bununla ilgili olarak Turfan’daki M.S. 6-7. asıra ait Astana Vesikalardan “Apa Kağan”[38] adı geçen vesikasının [60TAM307: 5/1 (a), 60TAM307: 4/4 (a), 60TAM307: 4/3 (a); Vesika III, s. 256-259] göre onun yönetim altında “güney evindeki kağan”, yani güney bölgesinde bulunan bir küçük kağan olduğunu da anlayabiliriz. Güney Kağan, bulunduğuna göre, kuzey bölgesinde de bir kağanın bulunduğunu da tahmin edebiliriz. Böylece TT’deki kaydıyla birlikte Apa Kağan’ın yönetimi altında iki küçük kağan olduğunu kanıtlayabiliriz.
Ayrıca *Çu-la kağan’ın siyasi sistemi hakkında SS’de <*Çu-la kağan ise her zaman oturma yerini değiştirmekte olduğu halde, çoğunlukla Wu-sunun eski memleketinde oturmaktadır. İki küçük kağan, buna bağlı olan boyları yönetiyordu. Biri, Şaş Devleti (şimdiki Taşkent)’nin kuzeyinde bulunup, oradaki devletleri yönetimi altına. Öbürü ise Kuça Devleti’nin kuzeyinde bulunup, “*iang-sa” adlı bölge, yani büyük Yıldız bozkırıyla karşılaştırılan bölgede göçer konardı> kaydı vardır.[39] Bu kayda göre Çu¬la Kağan zamanında bir küçük kağanın T’ien Şan Dağlarının kuzeyinde bulunduğunu, öbür küçük kağanın ise şimdiki Özbekistan’ın başkent Taşkent’in kuzeyindeki Vaha Devleti (şimdiki Melke)’de bulunduğu bilinmektedir. Yine Turfan’daki Astana vesikalarında “Çu-la Kağan”[40] adı geçen vesikaya (60TAM329: 23/1, 23/2, Vesika III, s. 256-259) göre, kuzey evindeki kağan” kaydı bulunmaktadır. Bundan “güney evinde kağan olduğu da tahmin edilip, SS’deki haber desteklenmektedir. Yani, Çu-la Kağan, büyük kağan olup, çevresinde iki küçük kağan bulunan siyasi sistemi oturtmuştu.
Ama Niri Kağan’ınki siyasi sisremi üzerine dokunan herhangi kayanak yoktur. Sadece aynı zamanki Doğu Göktürk Kağan Sen-kan Kağan ile sıkı siyasi ilişkileri olduğunu, çevredeki Göçebe Türk boylarının saldırısıyla yenilgiye uğradığını bilmekteyiz. Ama bu Soğdca yazıta göre 6 ve 7. satırda Niri Kağan’ın “büyük kağan” olduğunu belirtilmekte olup, bununla ilgili olarak 21. Satırdaki “Çu-la Kağan başta olmak üzere kağanlar ülkeyi tut” ifadesinden Niri’nin yönetim altında oğlu Çu-la Kağan başta olmak üzere başka kağan da bulunduğunu anlayabiliriz. Yine aynı döneme ait Turfan’ın Astana vesikasından, “Niri kağan”[41] adı geçen bir vesikada (69TAM122: 3/2, Vesika III (s. 328); Resimli vesika s. 455), Niri’nin küçük kardeşi *Pua-dziet Tegin’le karşılaştırılan *Pjie-tsiet Yabgu[42] adı da geçmektedir. Herhalde Niri Kağan’ın döneminde oğlu Çuri’den başka bir küçük kağanla birilikte Niri’nin küçük kardeşi *Pua-dziet Tegin’in de Yabgu unvanını alıp yönetime katıldığını tahmin edbiliriz. Böylece Niri Kağan’ın yönetim altında da Apa Kağan ve Çu-la Kağan’ındaki gibi ortada bir büyük kağan, yan bölgesinde birer küçük kağan bulunan siyasi sistemi tuttuğu görülür.
Son olarak Çu-la Kağan’ın sonraki hayatına bir göz atalım. Babası Niri’nin öldüğü 599 yılında büyük kağan olduğu halde, çok iyi yönetmediğinden çevredeki Göçebe Türk boylarının ayaklanması, sonunda kendisiyle Kağanlığı kurmasına yol açtı. 605 yılında Sui Hanedanına elçi gönderip Sui’ye bağlanmış oldu. 610 yılında o zamana kadar Çu-la Kağan’ın yönetim altında bulunan *Dzia-gjwi (Tardou’nun torunu)’nin saldırısıyla doğu bölgesine kaçan Çuri, 611 yılında Sui Hanedanında kalmış olan kendi annesi Şiang-shi’nin birkaç ricası üzerine küçük kardeşi Köl Tarduş Şad ve akraba olan Dai-nai Tegin ile birlikte Sui’nin Yang İmparatoru’nun yönetim altına girip ona hizmet etti. 612 yılında Kore yarımadasının kuzeyindeki Gao-gou-i’ya seferine katılıp, Sui Hanedanından “gat-sat-na kağan” şerefli bir unvanı aldı. Sui Hanedanı yıkıldıktan sonra da, Çuri de Tang Hanedanın kurucusu Li- yuan’ın yönetiminde bir bey olduğu halde, o zamanki Doğu Göktürk Kağan, *Si-pjwi (tz. 609-619) ile karşılaşmış olup Doğu Göktürk Kağanlığı’nın elçisi tarafından öldürüldü (619 yılı). Li-yan’ın oğlu Tai- zong’un tahta çıktığında, Çin’de yapılan Çuri’nin mezarını başka bir yere taşıdı. Öte yandan, Batı Göktürk Kağanlığı’nda 611 yılına kadar hükümdar olan Çu-la Kağan’ın Çin’e girip artık geri dönmemesi üzerine *Dzia-gjwi ise yeni bir büyük kağan oldu.[43] Bundan sonra da Batı Göktürk Kağanlığı’nın hükümdarının tekrar Îstami Kağan’ın oğullarının eline geçmiş oldu. Aşağıda bir sonuç olarak Mukan Kağan ile ilgili olan Batı Göktürk kağanlarının şeceresini tablo ile gösterelim. (Bk. Resim 4)
Bu Taş Heykelin Tarihlendirilmesi ve Mezarın Sahibi
Bu Soğdca yazıt ne zaman yazıldı? Yukarıda açıkladığım gibi bu yazının Niri Kağan’ın şeceresi ve faaliyeti üzerine önem verdiğini anlayabiliriz. En son 21. satırın da, Türk soylu ve halkın oğlu çuri kağanlara bu ülkeyi iyi idare etmesini emretmesi üzerine durduğu anlaşılabilir. Bu yüzden bu yazıtın yazılma tarihi, Niri Kağan’ın ölümünden sonra olup, oğlu Çuri’nin tahta çıkma zamanına rastlamasında anlayabiliriz. Yani Niri’nin 2. cenaze töreninin yapılış zamanı, 599 yılının ilkbahar veya sonbahar zamanları olarak olmasını ileri sürebiliriz. Bu yazıtı yazmayı emreden de eski kağanın cenaze törenini tutabilen makamda bulunan ve sonra büyük kağan olacak oğlu Çu-la Kağan’dan başkası değildir. Ayrıca bu yazıtı yazan ise Niri ve Çuri’nin sarayında bulunan Soğdlu memur veya Soğdcayı iyi bilen Türk memur (bitigçi) olmalıdır. Bununla ilgili olarak Turfan’daki Astana mezarlığında bulunan eski Çince vesikaya [60TAM307: 5/4, Vesika III: 253; Resim I: 414] göre, Apa kağan’ın adıyla birlikte adı geçen “*Dzan-dau tarqan”ın elçisi olarak “*Diam-buan-die (Yen vandak)” ve “*Pjie- sa (Pişa)” adlı Soğdlu bulunduğu, ve öbür bir vesika [60TAM307: 4/2 (a)] “A-Di Zi dzi-kien’nin elçisi olarak “buan-die (Vandak)” adlı Soğdlu da bulunduğunu bilinmektedir. Yine bir vesikada [60TAM307: 5/1 (a)] ’da Apa Kağan’ın yanında “demir el işcisi *Kiwo-tsiak (’kwcyk-Kuçalı)” adlı Soğudlu, bir vesika [60TAM: 5/a (b)] ’da “altın el işcisi *mag-buan-die (m’x-bntk-Ay tanrı’nın kulu)” adlı bir el işçisi olan Soğdlular da bulunduğu görülür ki, o zamanki Batı Göktürk kağanı’nın yanında Soğdluların resmi tüccar veya devlet adamı olarak hizmet ettiğini anlayabiliriz. Bu durumun daha önce Prof. MORI’nin işaret ettiği gibi, Moğolistan’daki I. Göktürk Kağanlığı’nda çok çeşitli görevlerde Soğudluların büyük rolü olduğu şeklinde açıklayabiliriz.[44] Anlaşılan Doğu Göktürk Kağanlığı Soğduların kültür faaliyetine de uymaktadır.
Şimdi yazıt ve heykel arasındaki ilişkiye bakalım ki, dikkat etmemiz gereken ise yazısının sadece taş heykelini belinden aşağıda olup, belden yukarı yerde hiç bulunmamasıdır. Yine ayak veya ayakkabı gibi eşyaların hiç bulunmamasına dikkat edilir. Eğer yazıt ve heykel arasında ilişki olmazsa, Moğolistan’ın Dorno-Gobi Aymağı’nda keşfedilen Runik yazıtı Çoyir yazıtınki gibi, taş heykelindeki vücudunda yapılan eşyanın resminin silindikten sonra üstüne yazıtı çizilmiş olabilir.[45] Ama bu heykelde ise öyle izler görünmez ki, hem yazıtını yazanın, heykelinin belden yukarıdaki resmi bozmamak istediğini, hem de taş heykelcisinin de, resim yapmadan önce, yazıtı için belden aşağı yerde boş yer bıraktığından kaynaklanabilir. Yani bu heykelci ve yazıcısının, aynı bir şahsı heykel ve yazısıyla göstermek istemesi anlamına gelmektedir. Yazıtın Niri üzerinde durduğunu düşünürsek, taş heykelin de Niri Kağan’dan başkası olmadığını anlayabiriz. Bu tespit başka bir açıdan desteklenebilir mi? Bunun üzerinde aşağıda duracağım.
Bu taş heykelin bulunan mezarın sahibinin bir Türk kağanına mahsus olmasını, şeklinden, altın veya gümüşten yapılan tacı giyindiğinden, bu bölgede 2 metreyi aşan taş heykelini sayısının çok az olduğundan ve bu mezarın, Moğolistan’daki Göktürk dönemindeki kağan ve ailesinin mezarının büyüklüğüne[46] benzediğinden kolayca anlayabiliriz. Yazıtının okunuşuna göre, bu taş heykele, Mukan, Apa, Niri ve Çuri kağanlardan birisini tespit edebiliriz. Mukan Kağan ise en geç 560 yıllarında başkentini Altay Dağlarından Moğolistan’ın Hangai dağlarının bozkırına taşıdı. Bundan dolayı mezarı da Moğolistan’ın bir yerinde yapılmış olmalıdır. Ayrıca bu yazıtta Mukan Kağan’ın adı, sadece Niri Kağan’ın şeceresini bildirmek için geçmektedir. Bu yüzden bu heykelin Mukan Kağan olmadığı bellidir.
Apa Kağan ise, 587 yılında Doğu Göktürk Kağanlığı’nın saldırısıyla Moğolistan’a tutsak olup geri dönemedi. Üstelik bu Soğdca yazıtda onun adı hiç geçmediğinden, bu heykel Dai-la-bian’a ait sayılamaz.
Bu heykelin Çu-la Kağan olması ihtimali var mıdır? Eğer öyleyse, bu heykelin bulunduğu mezar da, Çu-la Kağanın ölmesinden sonra yapılmış olmalıdır. Ama bu yazıtın 21. satırında, bu yazıtın, en geç Çu-la Kağan’ın tahta çıkma zamanından ileri götürülemeyeceği anlaşılmaktadır. Yani bu yazıtın yapılma zamanı ile Çuri’nin ölüm zamanı arasında çok fark vardır. Üstelik Çuri 611 yılından sonra Çin’e gidip, ondan sonra Tang döneminde 619 yılında öldürülüp, mezarı T’ang Devleti içinde yapılmıştır. Öte yandan sonraki Batı Göktürk Kağanlığı da Çuri’yi ülkeden uzaklaştıran *Dzia-gjwi kağanının yönetimine girdi. Daha önce karşılaştığı Çuri için onun mezarı ve yazıtlı heykelini yaptırması imkânsızdır. Bu yüzden bu taş heykelin sahibinin Çu-la Kağan olmadığı açıktır. Bunun sonucunda bu heykelin Mukan, Apa, Çuri’ye ait olma ihtimali hiç kalmadı. Yani bu heykelin Niri Kağan’a ait olma ihtimali ise çok büyüktür. Çin kaynaklarına göre, tahta çıktığından beri kuzey ve batısında göçebe Türk boylarıyla sıkca savaşmıştı. Belki de öldükten sonra ülkesinde gömüldüğünü tahmin edebiliriz. Böylece tarihi çevresi bakımında da bu taş heykelin Niri Kağan olduğunu destekleyebiliriz.
Sonuç: Taş Heykelinin Anlamı ve Fonksiyonuna Bir Bakış
Genellikle Göktürk dönemine mahsus olan taş heykelin resim ve temsil bilim bakımından, sağ elinde bir kabı tutması, sol elinde beldeki silahı tutanları I. tipe, iki elinde bir kabı tutanları II. tipe tasnif edilmektedir.[47] Buna göre sözünü ettiğim taş heykelin I. tipe bağlı olduğu açıktır. I. tip olan taş heykel, takriben M.S. 6. asrın ikinci yarısından 8. asırın birinci yarısına kadar tarihlendirilmektedir. Bu yüzden bu Soğdcalı taş heykeline ele alan arkeolog ve sanat-tarihçilerinin hepsi, bunu T’ang dönemi, özellikle M.S. 7. veya 8. asırda yapıldığını ileri sürmektedir. Ama yukarıda belirttiğim gibi, bu heykeli en geç M.S. 6. asır sonunda yapıldığına göre, buna bağlı olan I. tipli taş heykelin yapılmasının başlangıcını daha eskiye gittiğini ileri sürebiliriz.
Şimdiye kadar taş heykelin 6. asırda yapıldığına temel kaynak ise hep SS’nin mezarındaki <binanın içduvarına ölen kişinin resmi ve hayatta rastladığı savaş manzarasını çizer> ifadesine dayanmaktadır. Ama burada sadece binanın içduvarında yapılan insan resminden bahsedildiğinden mezarındaki taş heykeliyle karıştırmamak gerekir.
Ayrıca arkeoloji açısından Göktürk dönemine ait mezardan çıkarılan eşya ile taş heykelin taşıdığı eşyayı karşılaştırıp 6. asırda yapılan taş heykelinde mevcut olduğunu ileri sürenler vardır. Ama taş heykeldeki eşyalar, sadece kendi ülkesinde yapılmış değil de, Orta Asya’daki ticaret ağlarından faydalanarak dış bölgelerden ithal edilen eşya da olabilir. Mesela Turfan’daki Astana’da keşfedilen eski vesikalardan, Batı Göktürk Kağanı olan Apa, Niri, Çuri’nun yanında hizmet eden demir ve altın el işçisi olan Soğdluların, Koço Devleti’ne elçi olarak sıkca gönderildiği bilinmektedir.[48] Onların Kağan’lığa geri dönerken Koço’da veya başka dış ülkede üretilen eşyaları götürmüş olabilirler. Bununla ilgili olarak Bizanslı tarihçi Menandros Menandri Protectoris Fragmenta, Ek-Tag, yani T’ien- şan Dağlarının Yıldız bozkırında Dizaboulos, yani Îstami Kağan’ın çadırında altun tavuslu ve altun ayaklı altun koltuğunda oturduğunu, başka bir çadırda altın tabak, insan veya hayvan heykeli, altın ve gümüş renkli ipekten dikilmiş süslü halı gibi çok çeşitli zengin eşyalar ile dolu olduğunu kaydetmektedir.[49] Bunların çoğu, Doğu İran bölgeleri, Çin Hanedanı’ndan veya Koço gibi Orta Asya’daki vaha devletlerinden ithal edildiği de düşünülür. Bu durumda, bir eşyanın başka yerde yapılma zamanı ve ithal edilip kullanılma zamanı arasında az da olsa farklılık olabilir. Bu yüzden, arkeoloji yoluyla tarihlendirilmek ve taş heykelin yapıldığı mutlak tarihi açıklamak çok zordur. Bu yüzden burada kullandığım yol ile, yani taş heykelde çizilen yazıtın okunuşuna dayanarak 6. asırın sonunda artık I. tipe ayrılan taş heykelin yapılmasının açıklandığı çok önem taşımaktadır. Bununla birlikte eskiden beri ileri süregelen taş heykeli balbal taşlarından biri saymak düşüncesini de tamamen yalanlayabiliriz.
Sonunda bu Soğdca yazıtlı taş heykelin yapılma sebebi nedir? Elimde bulunan kaynağa göre bunu yanıtlamak çok zordur. Ama SS başta olmak üzere Çin kaynaklarına göre Niri Kağan’ın ülkesi de, doğudan Doğu Göktürk Kağanlığı, güneyden Sui Hanedanı ve Koço gibi vaha devletleri, kuzey ve batıdan da bağımsız olmak iseteyen Göçebe Türk boyları ile kuşatılmaktaydı. Özellikle Çin kaynaklardaki <Bu yıl, Niri ve Yabgusunun (ona karşı çıkan) Göçebe Türk boyları tarafından yenilgiye uğradı>[50] kaydının ne zaman meydana geldiğini kesin söylemek zor olmasına rağmen, Niri’nin döneminde de onun idaresine zorluk çıkaran, çevresinde isyan sürdüren göçebe Türk boyları olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle Niri’nin ölümü üzerine tahta çıkan oğlu Çu-la Kağan için en önemli konu ise, babasının ölümüne yol açan isyan sonucunda zayıflamış Batı Göktürk Kağanlığı’nın siyasi gücünü sağlamlaştırması ve kendi kudretini kuvvetlendirmesi olmalıdır. Bu bakımdan kendi yönetimden uzaklaşmaya çalışan Türk soylu halkları bir araya toplaması için kendi şeceresi hakkında, yani kendi babasının eskiden çok ün kazanmış Mukan Kağan’ın torunu olup ülkesine çok başarılı sonucu getirdiğini yazıtı ve taş heykeliyle gösterip, kendisi de büyük kağan olma hakkını taşıdığını anlatmak zorunda kalmaktadır.
Sonunda bu Soğdca yazıtlı taş heykeli ise şimdiye kadar bilinmeyen Batı Göktürk Kağanlığı’nın başlangıç dönemindeki siyasi ve kültürel durumu somut şekilde belirten kaynaklardan biri olarak değerlendirebiliriz. Bundan sonra da henüz belli olmayan Batı Göktürk Kağanlığındaki siyasi teşkilatı ve o zamanki uluslararası ilişkileri açıklamak için, kalmış metni incelemekle beraber, mezarın tarihi karakterini belirtmek için bu bölgelerde bulunan Göktürk dönemindeki mezarlar üzerinde uluslararası ortak çalışma yaparak inceleme ve araştırmada bulunmamız gerektiğini vurugulamak isterim.
Osaka Yabancı Dilleri Üniversitesi / Japonya
Not: Yazıda geçen görseller elimizde olmadığı için sayfamız eksiktir.
Alıntı Kaynağı: Türkler, Cilt: 2 Sayfa: 79-88