Doğudan köle olarak sırf askeri amaçlarla Türklerin getirilmesi, o dönem İslam dünyasının en önemli olaylarındandır. İlk başta halifelere ait özel bir koruma ordusu oluşturmak amacıyla getirilen ve Arapça konuşan bir coğrafyada -imparatorluğu kuran Arap ve Fars unsurunun dışlanarak- Türklerin esas ordunun yerini alması, o çağın en önemli sosyal değişikliği olarak karşımıza çıkar. Fakat bu değişiklik beraberinde rejimin biraz daha askeri bir karakter taşımasına sebep olmuştur. Artık bürokrasi hep bu askerlerden oluşturulmuştur.
Köle olarak getirilip asker yapılan Türkler artık bundan sonraki tarihlerde Doğunun vazgeçilmez öğesi oldular. Türklersiz bir İslam alemi düşünülemez olmuştur. Bunun ilk başlangıcı Mutasım Dönemi’dir. Fakat şunu da hemen belirtelim ki Mutasım’ın bu yeni millete özen göstermesi ve orduda ayrımcılık yapması Arapları düşmanlığa itmiştir. Nitekim o dönemde Zutlarla başarılı savaşlar yapan Arap komutan Uceyf’in isyana kalkışması bu sebeptendir. Netice olarak ordunun bu türden taşkınlıklarından dolayı onlar için ayrı bir şehrin kurulmasına yol açmıştır.
Bu önemli değişimden sonra devlet Arap devleti özelliğinden sıyrılmıştı. Artık Türk hakimiyetinin etkisinden kurtulamayan bir halife vardı. Abbasi tarihinin bu bölümü Türklersiz düşünülemez olmuştu. Hassa ordusunu kurulurken, küçük yaşta getirilen bu insanlar halifeyle ruhi bir ahenk içinde değillerdi. Zamanla halifeyi kale almayan bir yapıya bürümüşlerdi. Ordu artık fetihler yapan bir ordu olmaktan çıkıp ülke içinde siyaset uygulayan bir yapıya dönüştü. Ordunun devletteki söz konusu bu hakimiyeti Mütevekkilin ölümüyle iyice ortaya çıktı. Bütün bu gelişmeler hilafet kurumunun saygınlığını zedelemiştir.
Yıllardır yorulan yıpranan kuvvetlerin yerine taze, güçlü, askerliği bilen bir kuvvet olarak gelen Türkler, savaşçı özellikleri ve komutanlarına olan itaatleriyle temayüz etmişlerdi. Bunlardan kurulan ordu, devleti yıkılmaktan korumuş, isyanları bastırmış ve devlete isyan eden asilere hiç destek olmamışlardır. Bu ordu Gerek Anadolu’da ki fetihlerde ve gerekse isyanların bastırılmasında büyük katkıları olan ve çöküntüye giden devleti korurken, bu işi devleti hakimiyeti altına alarak yapmıştır. Bu ordunun kurulmasından sonraki yıllarda devletin toprakları küçülürken, ordunun istekleri artacaktır.
Hassa ordusunun sayısının çoğalması ve her Türk’ün çocuğunun asker olması ile Türklerin sayıları 100 binlere ulaşmıştır. Sayının artışına bağlı olarak ekonomik düzen de bozulmuştur. Öyle ki bütçenin yarısı orduya aktarılmıştır. Devletin mali kaynaklarnın tükenmesi ve merkezi idarenin siyasi entrikalarla uğraşması sonucu başkent Bağdat’ın yakınında gerçekleşen Zenc isyanları bastırılamamış ve gelişmekte olan Karmati ve İsmaili hareketlerine de devletçe gereken müdahale yapılamamıştır.
Devletteki bu karışıklık yeni toprak parçalarının kopmasına sebep olmuştur. Karışıklıkların önüne geçilmesi için eyaletlere gönderilen Türk komutanlar da merkezi idareden ayrılarak, kendi devletlerini kurmuşlardır. İbn Sac Azerbaycan’da Saciler Devletini, İbn Tolun Mısır’da Toloniler
Devleti’ni kurarak kendi başlarına buyruk olmuşlardır. Diğer taraftan bu komutanların, daha önce merkezi idareye gönderilen vergileri kesmeleriyle halifelik maddi yönden de zayıflamış ve etkinliğini kaybetmiştir.
Mutasım tarafından kurulan bu ordu sonuçta devlete faydaları dokunduğu gibi bu tarih diliminde halifelerle yaptığı iktidar mücadelesi sonucunda devletin çöküntüye gitmesine de sebep olmuştur. Bu mücadeleler devletin etkinliğini bitirdiği gibi, ayrıca devlete çok da pahalıya mal olmuştur.
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / Türkiye