Osmanlı Devleti’nde İslam hukukunun hemen her mezhebine bağlı vatandaşlar olmakla beraber Hanefî mezhebine bağlı olanlar daha çoktu. Bu yüzden yargı faaliyeti, bu mezhebe göre yürütülürdü. Dolayısıyla Osmanlı yargı hukukunun kaynakları, Hanefi mezhebine ait fıkıh kitaplarının kaza, davâ, şehâdet, ikrâr, beyyinât, yemin, sulh ve vekâlet bölümlerinde geçen hükümlerle, bazı bölümlerin (bâb veya kitab) sonunda yer alan özel hükümlerdir. Bunların önemli bir kısmı Mecelle’de yer almıştır.
Hanefi mezhebi dışında bir mezhebe bağlı vatandaşlar arasında meydana gelen ve kendi mezheplerine göre hükme bağlanması uygun görülen davalarda, taraflar o mezhebin alimlerinden birini hakem tayin ederlerdi. O, kendi mezhebine göre hükmünü verir ve daha sonra hakim bu hükmü tasdik ederek yürürlüğe koyardı.
Mahkemeler verdikleri belgelerin bir suretini, şeriye sicili denen defterlere kaydederlerdi. Bu defterlerin Türkiye’de olanları İstanbul Müftülüğü Şer’iye Sicilleri Arşivi ile Ankara Etnografya Müzesi’ndedir. Bu yazı, bu siciller içinde yer alan maruzlar ışığında hazırlanmıştır.
Maruzlar, mahkemelere yapılan şikayetleri, keşif ve tahkikat raporlarını, naiblerin, daha çok ceza konularında yürüttükleri soruşturmaları ve hakimin onayına sundukları kararları ile hakimlerin üst makamlara arzettikleri konuları içerir. Bu belgeler, bazı sicillerin ortasında veya sonunda bulunurlar. Bu konuda tutulmuş ayrı defterler de vardır.
İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi / Türkiye