1637 yılında Noel Duret isimli bir Fransız güneşi merkez kabul eden Kopernik sistemi hakkında Paris’te bir kitap yayınladı. 1660 yılında Tezkereci el-Zigetvari İbrahim Efendi bu kitabı Arapçaya çevirdi. Bu el yazması kitap, üç asırdan fazla bir süre Osmanlı arşivlerinde bir köşede unutulduktan sonra 1990’ların başında yeniden keşfedilmiştir. Arapça yazılmış bu kitap, Modern Arap biliminin başlangıç yıllarının yeniden değerlendirilmesini zorunlu kılmıştır.
İslamiyet’in başlangıç yıllarında eski Yunan felsefe ve bilim birikiminin Müslümanlara ve Orta Çağ sonlarına doğru Müslümanlardan Avrupalılara geçişi İslam bilimi tarihçileri tarafından sıkça incelenen bir konudur. Bu araştırmacılar eski Yunan felsefe ve biliminin Orta Çağ sonrasında Avrupa’ya aktarılmasında İslam felsefesinin ve biliminin bir köprü olduğuna dikkati çekerler. Bu konu hakkında yapılan birçok çalışmada islamiyetin açıklığından bahsedilmiş ve Avrupa’da bilimin yükselişine katkıları anlatılmıştır. Ancak erken dönemde Avrupa biliminin İslam dünyasına geçişi hakkında yazılanlar çok azdır.
Bu durum şaşırtıcı değildir. Erken dönem İslam bilimleri tarihçileri modern İslami kültürün ilk dönemlerinin durgun ya da gerileme içinde olduğu düşüncesini taşımışlardır. Sonuç olarak, bir yandan ilerleyen Avrupa, öte yandan “gerileyen” İslam şeklinde birbirine paralel iki ayrı tarihi gelişimin varolduğunu iddia etmişlerdir.
İslam bilimlerinde mistisizmin yükselişi ve rasyonalizmden uzaklaşma sonucu görülen bu ataletten rahatsız olmuşlardır. Bu tarihçilere göre, Gazali’nin (d. 1111), filozofların dini doğruları kanıtlayamadıklarını göstermeye çalıştığı ünlü eseri Tehafütü’l-Felasife (Filozofların ataleti) ile bu duraklama başlamıştır. Yine bu grup, İslam bilimlerinin bir çeşit derin uykuya daldığını ve yeni Avrupa bilimlerine sadece batının kolonileşme çağında karşı koyduğunu iddia etmiştir. Onlar için İslam dünyası Avrupa ile aynı tarihi yolda ilerlemiş ve hatta onunla bütünleşmiştir. Avrupa ve İslam dünyası arsındaki bilimsel bilgi açısından sürekli bir etkileşim ve göç olduğu olgusunu yok sayan “etkisini yitirmiş olan tezi” savunurlar. Ayrıca dinin ve mistisizmin rasyonalizme üstün çıkacağı savını kabul etseler bile, bu etkisini yitirmiş tezin mistik ve entelektüel çevredeki bilimsel yazıların olması ihtimalini yok saydığını iddia etmektedirler. Rasyonalist ekole göre, Arap ve Avrupa bilimlerinin karşı karşıya gelmesi, yükselen Avrupa gücünün farkında olan İslami büyümenin bir ürünüdür.
Calıfornıa Üniversitesi Los Angeles Tarih Bölümü / A.B.D.