Yrd. Doç. Dr. M. Hanefi BOSTAN
Çepniler, Oğuzların Üçok koluna bağlı boylardan biridir.[1] Anadolu ve Rumeli’de ve özellikle Karadeniz Bölgesi’nin bir Türk Yurdu olmasında etkin rol oynamışlardır.
Tesbit edilebildiği kadarıyla Çepnilerden bahseden ilk müellif Kaşgarlı Mahmud’dur.[2] Çepniler, Oğuz Han’ın oğullarından Gök Han’ın dört oğlundan biri olan “Çebni”’nin neslinden olup bu kişiden adlarını almışlardır.[3] Reşideddin’e göre Çepni, “yağı [düşman] olan her yerde durmayıp savaşan”, Yazıcıoğluna göre “kandaki yağı göre derhal savaşır ve çapar”,[4] Ebülgazi Bahadır Han’a göre de “bahadır (=cesur)” manasına gelmektedir.[5]
Çepnilerin ongunu (arması) Reşiddedin ve Yazıcıoğlu’na göre “sungur”,[6] Ebülgazi Bahadır Han’a göre ise “hümay” kuşudur.[7]
Çepni Türkleri önce Türkistan’dan İran’a ve buradan da Anadolu’ya göç etmişlerdir.[8] 100.000 kişi olduğu ifâde edilen Çepnilerin büyük bir çoğunluğu bazı araştırmacılara göre; Giresun, Tirebolu, Görele ve Büyükliman’a (Vakfıkebir), bir kısmı da daha batıya hareket ederek Kocaeli, Balıkesir ve İzmir’e yerleşmiştir.[9] Bununla beraber Anadolu’ya gelen ilk Çepni grubunun bu olduğu şüphelidir. Nitekim M. Enver Şerifgil, Hurremiler ve Babekîlerin Çepni olabileceğini ve bunların lideri sayılan Babek’in asılmasından (M.838) sonra yani IX. milâdi asırda Anadolu’ya göç ettiklerini yazmaktadır. Şerifgil ayrıca Hurremilerin, dolayısıyla onların temsilcisi olan Çepnilerin muhtemelen Tebriz-Erzurum- Trabzon yoluyla Aras nehrinin vadilerini takiben Bizans topraklarına girdiklerini, buradan da Anadolu’un batı kıyılarına ve Balkan yarımadasında bulunan Rodop dağlarına yerleştiklerini ileri sürmektedir.[10]
Mehmet Fuad Köprülü de Çepnilerin Anadolu’ya, Selçukluların ilk Anadolu seferleri sırasında geldiklerini ve Batı Anadolu ile Trabzon İmparatorluğu hudutlarına yerleştirildiğini belirtmektedir.[11] İsmail H. Kadıoğlu ise Horasan’ın “Bozulus” mevkiinde yaşayan Çepnilerin, “Konya Sultanı” bulunan “Alâeddin” (muhtemelen Alâeddin Keykubâd, (saltanat dönemi 1220-1237) tarafından Sivas civarında savaşırken düştüğü zor durumdan kurtulmak için “binlerce hecin”’i Horasan’a göndererek burada bulunan Çepnileri Anadolu’ya getirtmiş ve bunları Konya’ya sevk ettiğini yazmaktadır.[12]
Hacı Bektâş-ı Velî, Kırşehir’in Suluca Karahöyük (bugünkü Hacı Bektaş ilçesi) mevkiine gelip yerleştiğinde, burada ve çevrede Çepnilerin oturmakta olduğu anlaşılmaktadır.[13] Öte yandan buradaki Bektaşî Çelebilerinin Çepnilerden olduğu[14] ve hatta Hacı Bektâş-ı Velî’nin (1209/10-1270/71) en sadık müridlerinin Çepni boyuna mensup bulunduğu da belirtilmektedir.[15] Nitekim Kırşehir çevresinde yaşayan Çepniler, muhtemelen 1240’daki Babaî isyanına katılmışlardır.[16]
Hicrî 662 (M.1263-1264)’de Hacı Bektaşî’nin halifelerinden Sarı Saltuk’un maiyetinde Anadolu’dan Dobruca’ya gidip, daha sonra Karesioğlu İsa Bey Dönemi’nde Anadolu’ya geri dönen Türkmenler arasında Çepniler önemli bir yekün teşkil etmekte idi.[17] Bugün Balıkesir ve İzmir çevresinde bulunan Çepnilerin, Kırım ve Dobruca’dan Anadolu’ya geri dönen Çepnilerin torunları olduğu çeşitli araştırmalarda yer almaktadır.[18]
I. Karadeniz Bölgesinde Çepniler
Anadolu’ya göç eden Çepni boyunun önemli bir bölümünün XIII. Asırda Sinop bölgesinde bulunduğu görülmektedir. Nitekim, 1276’da Karamanlı Mehmed Bey, Konya üzerine yürüdüğü zaman, Trabzon Komnen İmparatorluğu yöneticileri bunu fırsat bilerek Sinop’u ele geçirmek için deniz yoluyla saldırıya geçmişti.
1277 yılında gerçekleşen bu saldırı bölgede bulunan Çepniler tarafından geri püskürtülmüştür.[19] Çepnilerin Trabzon İmparatorluğu donanmasını mağlup etmeleri, onların hem teşkilatlı ve hem de çok kalabalık bir kütle halinde Sinop çevresinde yaşadıklarını, ayrıca denizde savaşacak derecede mahir denizciler olduklarını[20] ve bu sebeple buraya hayli zaman önce yerleştiklerini ortaya koymaktadır.
XV. yüzyıl Bizans tarihçilerinden Chalcocondyles’e göre Erzincan’dan Amasra’ya kadar bütün sahil bölgelerinde Çepniler yaşamakta ve buralar bunların hakimiyetinde bulunmaktaydı.[21] Karadeniz’de görülen Çepniler iki koldan Karadeniz sahillerine inmişlerdir. Bunlardan biri Karadeniz dağlarında yaylacılık yapan gruptur ki bunlar Harşid deresi gibi vadilerden, diğeri de 1277’de Sinop baskınını bertaraf ederek batıya ve Samsun’dan sahil şeridini takiben doğuya doğru ilerleyen gruptur.[22]
A. Trabzon Sancağı Çepnileri
Karadeniz’e sahilden ve Giresun-Trabzon hattının güneyinde bulunan dağlar ile vadilerden ilerleyen Çepni boyları,[23] Trabzon Sarayı tarihçisi olan Panaretos’un günlüğüne göre; 16 Ağustos 1297’de ölen Trabzon kralı Kaloioannes Komnenos (John II. 1280-1297) zamanında Chalybia’yı (Halibya), yani Ünye, Ordu ve yöresini[24] feth etmiş ve Trabzon’a büyük bir akın düzenlemiştir.[25] Giresun’a kadarki bölgeyi hakimiyetlerine geçiren Çepni Türkleri, 1301’de Komnenosların kralı II. Aleksios (1297-1330) tarafından, Giresun’da beyleri Küçük Ağa komutasında oldukları halde yenilgiye uğratılmışlardır.[26] 2 Ekim 1313’’te Çepnilerin lideri Bayram Bey’in Komnenosların sınırları dahilinde bulunan bir pazar yerine baskın yaptığı belirtilmektedir.[27] Bayram Bey, Ordu bölgesini fetheden ve Bayramlı beyliğini kuran kişi olup,[28] 30 Ağustos 1332’de ordusu ile Hamsiköy yakınlarına kadar gelmiş ve burada Komnenoslara yenilerek büyük sayıda kayıp vermiştir.[29]
XIV. asrın ilk yarısında yukarı Kelkit vadisinde yaşadığı belirtilen kalabalık bir Çepni topluluğu ise,[30] Akkoyunlu beyi Turali Bey, Erzincan hâkimi Gıyaseddin Ahi Ayna Bey, Bayburd Hâkimi Rikâbdar Mehmet Bey ve kuzeydoğu Suriye’deki Türkmen reislerinden Boz Doğan Bey ile ittifak ederek 29 Haziran 1348’de Trabzon’u kuşatmıştır.[31]
Bu türden Türk beyliklerinin akınlarını önlemek düşüncesiyle Trabzon İmparatorlarının Türklerle akrabalık kurma teşebbüsleri ise pek tesirli olmamıştır. Nitekim Çepniler tarafından tesîs edilen beyliklerden Hacıemiroğullarının Trabzon toprakları üzerine yaptıkları akınlar devam etmiştir. Bunun bir sonucu olarak 15 Aralık 1361’de Hacı Emir Bey’in Trabzon İmparatorlarının elinde olan Giresun’a hücum ettiği ve aynı yüzyılın ikinci yarısında, yukarı Kelkit vadisinde yaşayan Çepnilerin, kuzeye doğru ilerleyerek Tirebolu’nun doğusunda Karadeniz’e dökülen Harşid deresi çevresinde ve bu dereye yakın yerlere yerleştikleri ve kışlaklarını yukarı Harşid’de kurdukları görülmektedir.[32] Trabzon sancağı ile ilgili tahrir kayıtlarından anlaşıldığına göre, bu tarihlerde Kürtün (Harşid çevresi) beyi Melik Ahmed adında biri olup, “Bedreme (Bedrama-Bedirme) Hisârını” kâfirlerden o feth etmiştir.[33] Buna karşılık Trabzon krallarından III. Aleksios, 1380 yılının Şubat ayında karadan ve denizden Harşid deresi çevresinde bulunan Çepnilerin üzerine yürümüştür.
4 Mart 1380’de III. Aleksios kuvvetlerini ikiye ayırarak 600 yayayı Harşid deresinin doğu yakasında bulunan ve sahilden 5 km içeride bulunan “Petroma” (Bedirme) kalesine göndermiş, kendisi de süvari ve bir kısım yaya askeri ile Harşid deresi boyunca ilerleyerek Çepnilerin kışlaklarının bulunduğu yukarı Harşid’e kadar gelmiştir.[34] Yukarı Harşid’e gelen kral burada bulunan Çepnilerin çadırlarını yıkıp bir kısmını katletmiş ve bu Türk boyunun elinde bulunan Hıristiyan tutsakları kurtarmış,[35] ayrıca bunların ele geçirdikleri bazı hafif gemileri de geri almıştır.[36] Bedirme kalesine gönderilen 600 kişilik yaya kuvvetleri ise Kürtün ve Suma Kale’ye kadar ilerleyerek bu bölgede yağma ve katliamda bulunmuştur. Ancak kısa zamanda toparlanarak karşı saldırıya geçen Çepniler, saldırganları geri püskürtmüştür. Bu çarpışmalarda Komnenoslar 42, Çepniler ise erkek, kadın ve çocuk olmak üzere 100’ün üzerinde kayıp vermiştir.[37]
Trabzon Komnenos krallarının tarihçisi Panaretos’un verdiği bu bilgilerden Çepnilerin XIV. Yüzyılın ikinci yarısının ortalarında Tirebolu çevresi ve güneyindeki yerleri elerinde bulundurdukları anlaşılmaktadır.
1404 yılında Semerkand’a giden İspanyol elçisi Clavijo, Ordu ve Giresun’a da uğrayarak bu havalinin “Erzamir” (Hacıemir) adında bir Türk beyinin elinde olduğunu ve bunun kumandası altında 10.000 kişiden oluşan bir süvari ordusu bulunduğunu belirtmektedir.[38] Elçi bu arada Trabzon dağlarında ve Erzincan’ın kuzeyindeki bir kalede Çepnilerin bulunduğunu da yazmaktadır.[39] Çepniler, XV. Yüzyılın birinci yarısında kürtün-Eynesil-Dereli-Giresun arasındaki geniş sahaya hakimdiler.[40] Burası 1486 tarihli arşiv kayıtlarında “Ze’âmet-i Kürtün”,[41] 1515 ve 1536 tarihleri arasındaki kayıtlar da “Vilâyet-i Çepni”, 1583 tarihli tahrir kayıtlarında ise Giresun, Çepni nâhiyesi, XVIII. yüzyıl ahkam kayıtlarında da Çepni nâhiyesi veya kadılığı olarak adlandırılmıştır.[42]
1340-1514 yılları arasında hüküm süren Akkoyunlular Devleti’nin esas kuvvetini teşkil eden boylardan biri de Çepniler idi.[43] Çepnilerden bir bölümünün Uzun Hasan Bey Dönemi’nde Akkoyunluların hizmetine girdiği belirtilmektedir.[44] Bunların beyi, İl Aldı adında biri olup[45] bu şahıs 1469 yılında gerçekleşen Bitlis’in fethi hareketinde görev almıştır.[46] İl Aldı Bey’in dirliği Doğu Anadolu’da idi. Akkoyunlu Devleti hizmetinde bulunan Çepnilerin lideri İl Aldı Bey, Uzun Hasan Bey’in oğlu Yakup Bey’in hükümdarlığı zamanında hayatta idi. Nitekim bu şahıs, Uzun Hasan’ın ölümünden sonra oğulları arasında çıkan kavgalarda Yakup Bey’in yanında yer almıştır. Akkoyunluların hizmetinde bulunan bu İl Aldı Bey’in liderliğindeki Çepniler büyük ihtimalle Yukarı Kelkit veya Doğu Karadeniz bölgesindeki Çepnilerden başkası değildir.[47]
Akkoyunluların halefleri olan Safevîlerin hizmetinde bulunan boylar arasında Çepniler de vardı. Ancak bunlar sayı yönünden ikinci derecedeki boylar arasına girmekteydi.[48] Akkoyunlularda olduğu gibi Safevîlerin hizmetindeki Çepnilerin de Trabzon bölgesi Çepnilerinden olduğu belirtilmektedir.[49] Nitekim bu bilgileri doğrulayan bazı ip uçlarına Tahrir Defteri’nde de rastlanmaktadır. I. Selim’in kardeşleri ile mücadele ettiği sırada vuku bulan “Kızılbaş Fetreti”nde, Trabzon sancağında Çepnilerin yaşadığı bölgelerden biri olan Harşid deresi çevresinde büyük karışıklıklar olmuş ve bu bölgedeki köylerde yaşayan halkın bir kısmı Kızılbaşlar tarafından zorla alınıp götürülmüştür. Bu olayla ilgili kayıtlar şöyledir: “Bundan evvel Kızılbaş gaflet ile gelüp, Kürtün vilâyetine girup re’âyâ zarûrî ita’at edüp bile gittikleri sebepten mülkleri ve esbâbları satıldıktan sonra yine vatanlarına gelüp mülkleri kendülere emr olunmuş idi. Şol re’âya ki gelüp mülküne mutasarrıf oldu hoş, ve illâ gelmeyen re’ayanın ve gelüp mülkine mutasarrıf olmayan re’âyânın mülklerine her kim mutasarrıf ise bennâk resmin ve öşrün vesâir rüsûmun sâhib-i timâra edâ eyleye”.[50]
Trabzon ve çevresinin Osmanlılar tarafından fethine kadar Giresun ve kürtün bölgelerinde yaşayan Çepnilerin liderlerinin kim olduğu konusunda ise Tahrir Defterlerinde bazı kayıtlara rastlanılmaktadır. Bunlara göre Giresun yöresindeki Çepnilerin lideri Giresun Fatihi Süleyman Bey idi. Süleyman Bey, arşiv kayıtlarında “mir-i Çepniyân” olarak kaydedilmektedir.[51] Süleyman Bey, 1386’da Hacı Emir Oğulları Beyliği adıyla anılan beyliğin hakimiyetinin babasına rağmen tamamen kontrolüne geçirdi ve 1397’de Giresun’u feth etti.[52] Süleyman Bey’in, XV. asrın birinci yarısında yaşadığı belirtilmekle beraber,[53] beyliğin idaresini hangi yıla kadar yürüttüğü konusunda bir bilgiye rastlanmamıştır. Bunun döneminde veya bunun vefatından sonra yerine geçen emir zamanında Giresun ve Kürtün havalisinin birleştirilerek “Ze’amet-i Kürtün” veya “Vilâyet-i Çepni” olarak adlandırıldığı 1486, 1515, 1520 tarihli defterlerde belirtilmektedir.
Harşid çevresi yani Kürtün Bölgesi’nde yaşayan Çepni Türklerinin bilinen ilk lideri ise Melik Ahmed Bey’dir. Arşiv kayıtlarına göre Melik Ahmed Bey “Bedreme” (Bedirme) kalesinin fatihi ve “Kürtün beyi” idi.[54] Adı geçenin, Kürtün beyi olarak görevinin hangi tarihe kadar devam ettiği bilinmemektedir. Melik Ahmed Bey’den sonra Kürtün Emiri’nin kim olduğu kesin olarak tesbît edilememiştir. Bununla beraber 1486 tarihli defterde “Kürtünlü Mehmed Bey” olarak kaydedilen kişinin,[55] Melik Ahmed Bey’den sonra Kürtün beyi olduğu akla gelebilir. Nitekim bu defterdeki kayıtlara göre, 30 neferin bu zata nöker olduğu, bunların “yerleri ile ve yurdlarıyla mu’âf ve müsellem ola geldikleri”, şimdi de eskiden olduğu gibi “mu’âf ve müsellem olup öşür ve cürm-i cinâyetine kimesne dahil etmeye, amma yılda beş neferi nevbete” eşmeleri gerektiği belirtilmektedir.[56] Bu nökerler, sipahi ve sipahîzâde olmayıp, eskiden Kürtünlü Mehmed Bey’in adamları idi. Giresun ve Kürtün havalisi “Ze’âmet-i Kürtün” veya “Vilayet-i Çepni” adıyla birleştirildikten sonra bu bölgenin emirliğine Eşter Bey adında biri getirilmiştir. Nitekim 1486 tarihli kayıtlarda Eşter Bey’in oğlu Mustafa Bey’e Kürtün bölgesinde ze’âmet verildiği görülmekte[57] ve Eşter Bey’in “Kadîmî Çepni beylerinden” olduğu kaydedilmektedir.[58] 1515 ve 1554 tarihli Tahrir Defterleri’nde Eşter Bey’in “mîr-i Çepniyân” olduğu ve Kürtün kazasına tâbi Yağlıdere nâhiyesinde bulunan Kızıllar köyünün gelirini bu köyün camiine vakfettiği belirtilmektedir.[59] 1486 ve 1515 tarihli defterlerde Mehmed Bey oğlu Yar Ali Bey, Özlemiş Bey, Mehmed Bey, Yusuf Bey, Emre Bey ve bunların oğullarına ve torunlarına ait kayıtlara rastlanmakla birlikte, bu beylerin Giresun ve Kültün’de emirlik yaptıklarına dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
1486 yılında “Ze’âmet-i Kürtün” adlı idarî bölgede mevcut 29 dirlikten biri Trabzon sancak beyine, kalan 28 dirlik de Çepni beylerine, bunların oğullarına, arkadaş ve yoldaşlarına aitti. 1515 yılında ise Çepni ve Kürtün nâhiyelerinde mevcut toplam 88 dirlikten 6’sı Çepni beylerinin, 19’u bunların oğullarının, 63’ü de Çepnilere mensup sipahilerin tasarrufunda idi.[60] Bu durum bölgedeki Çepni etkinliğini ortaya koyan önemli delillerden biridir. Çepnilere yalnız Vilâyet-i Çepni’deki dirlikler değil, aynı zamanda sancağın diğer kazalarında bulunan dirliklerden bir kısmı da tahsis edilmiştir. 1486 tarihli kayıtlara göre Çepni Türklerine Trabzon kazasına tâbi Akçaâbâd nâhiyesine ait dirliklerden 1 adet[61] ve Atina kazasına ait dirliklerden 1 adet timarın verildiği görülmektedir.[62] 1515 tarihli kayıtlara göre de bunlara Trabzon kazasına tâbi, Sürmene nâhiyesine ait dirliklerden 2 adet[63] ve Atina kazasına ait dirliklerden 2 adet timar verilmiştir.[64]
1486 yılında Trabzon sancağına tâbi Çepni Vilâyeti’nde toplam 73 köy, 1583’te de 202 köy bulunmaktaydı. Bu yerleşim birimlerinde 1486’da 1146 hâne, 253 mücerred ve 36 nefer (yaklaşık 6100), 1583’te de 8320 hâne, 2739 mücerred ve 51 nefer (yaklaşık 45.000 kişilik) müslüman Türk nüfusu yaşamaktaydı.[65] Bu nüfusun tamamına yakını Çepniler tarafından meydana getirilmekteydi. Çepniler XV ve XVI. yüzyıllarda yalnız Çepni Vilâyeti’nde değil aynı zamanda Trabzon sancağında yaşayan müslüman Türk nüfusunun büyük bir çoğunluğunu oluşturmaktaydı. Tahrir kayıtlarından çıkarılan bu sonuçları XV. asrın coğrafyacılarından Trabzonlu Mehmed Âşık da doğrulamaktadır. Âşık, Trabzon bölgesinde yaşayan Türklerin önemli bir kısmının Çepnilerden olduğunu ve bölgenin batı ve güney taraflarındaki dağların Çepni Dağları adıyla anıldığını kaydetmektedir.[66]
Çepnilerin Trabzon sancağındaki etkinlikleri Çepni Vilâyeti ile sınırlı kalmamıştır. XV ve XVI. asırlarda Trabzon kazasına tâbi nâhiyelerde ve Trabzon şehrinde, daha sonraki asırlarda Rize’den Batum’a kadar uzayan sahada da varlıklarını bariz bir şekilde sürdürmüşlerdir.[67] Nitekim XVIII. yüzyılın başlarında Görele kazası mukataası reâyâlarından olan Çepni tâifesi yerlerini terkederek etrafa dağılmışlardır. Bunlar Trabzon ve Giresun arasındaki mıntıkada huzursuzluk unsuru olmuşlardır.[68] Yine aynı yüzyılın ilk yarısına doğru Görele ve Tirebolu yöresi Çepni derebeyleri ile Rize derebeyleri arasında bir mücadelenin başladığı ve bu mücadelenin Çeteci Abdullah Paşa’nın Trabzon valiliğine atanmasından sonra önlendiği kaydedilmektedir.[69] Çepni derebeyleri ile Rize derebeyleri arasındaki mücadele 1750 tarihinden itibaren tekrar alevlenmiş ve Hekimoğlu Ali Paşa’nın Trabzon’a vali tayin edilmesiyle sukûnet kısa zamanda sağlanmıştır.[70]
Trabzon sancağındaki Çepniler XVIII. yüzyılda sancağın doğu yöresine doğru ilerlemelerini sürdürmüşlerdir.[71] XIX. yüzyılda Sürmene’nin sağ taraflarında “Çepi” diye anılan bölükbaşıların bulunduğu ve bunların Çepni olduğu belirtilmektedir.[72]
1178 (1764-1765) tarihinde Trabzon vilâyetine bağlı Atina (Pazar) kazasında sakin olan Çepnioğlu Ahmed’in eşkıyadan Ekşioğlu İbrahim ve arkadaşları tarafından öldürüldüğü ahkam kayıtlarında yer almaktadır.[73] Rize’ye tâbi Karadere (Kalkandere) ile Kurayı Seb’a (İkizdere) nâhiyelerinde Çepnilerin bulunduğu, hata meşhur eşkıyalardan Çepni Ali’nin Kurayı Seb’a ahalisinden olduğu ifâde edilmektedir.[74] Rize’de “Çepni misin” demek “yiğit misin” anlamına gelmektedir.[75] XX. yüzyılın başlarında Rize sancağına tâbi Atina (Pazar) kazasında yaşayan Naiboğulları buraya Tirebolu’dan gelip yerleşmişlerdir.[76]6 Yine aynı kazaya tâbi köylerden biri olan Dervişköyü ahalisinin Görele’den veya ovadan gelip buraya iskan olundukları anlaşılmaktadır.[77] Abdülkadir İnan, Rize yöresinde yaptığı gezi ve incelemelerde bu havalide bazı köylülerin kendilerini “Çipni” addettiklerini yazmaktadır.[78] A. Bryer de bugün Çepnilerin torunlarının Giresun’un fabrikalarında fındık ayıkladıklarını veya Rize’de çay topladıklarını belirterek,[79] bunların bu yörelerdeki varlığına dikkat çekmektedir.
XV. yüzyıl tahrir kayıtlarının verdiği bilgiye göre Çepniler Of kazasına kadar inmişlerdir. Nitekim İşkâne köyünde bulunan bir mülkü “Çepnioğlu” kendi mülkü olduğunu iddia ederek tasarruf etmekteydi.[80] XVIII. yüzyılda Of’un yukarısındaki vadilerde Çepnilerin bulunduğu belirtilmektedir.[81] Bölgede ilmi incelemelerde bulunan Abdülkadir İnan, Of eşrafının kendilerini “Çipni” olarak kabul ettiklerini yazmaktadır.[82] Of kazasındaki (bugünkü Of, Dernekpazarı ve Çaykara ilçeleri) koyunların Giresin (Çepni) bölgesinde bulunan koyunlar gibi olduğu ve buradaki koyunlara da Çepni koyunu denildiği bilinmektedir.[83] Yine Of, Dernekpazarı ve Çaykara ilçesindeki beşikler, Çepnilerin beşiğinin aynıdır.[84] Öte yandan Çaykara yöresinde “Çepni Taşı” denilen bir yer adı bulunmaktadır.[85]
XX. yüzyılın ilk çeyreğinde Vakfıkebir’de bulunan köylerden 29’unun Çepni ismini taşıdığı tesbit edilmiştir. Bugün yalnız Vakfıkebir’de değil aynı zamanda Şalpazarı, Beşikdüzü, Akçaâbâd, Tonya ilçelerinde ve Trabzon şehrinde Çepniler bulunmaktadır.[86]
Görüldüğü üzere XIV. ve XV. yüzyılda Giresun ve Kürtün yörelerinde bulunan Çepniler, XX. yüzyıla değin geçen beş asırlık zaman diliminde Trabzon eyâletinin hemen hemen her tarafına, Rize ve Pazar’a yerleşmiş ve buralarda varlıklarını bariz bir şekilde göstermişlerdir.[87] Hatta bunların XIX. yüzyılda Batum’a da ulaştıkları bilinmektedir.[88]
B. Canik Sancağı, Niksar, Çorum ve Amasya’da Çepniler
387 numaralı ve 1520 tarihli İcmâl Defteri’ne göre Canik Sancağı; Bafra (bugünkü Alacam dahil), Kavak, Arım (Çarşamba), Terme, Ünye, Satılmış (Fatsa), Gedegâre (Vezirköprü-Kocakayası), Canik (bugünkü Samsun merkez kazası ve 19 Mayıs İlçesi) ve Canik-i Bayram (Ordu) adlı idari birimlerden meydana geliyordu.[89] Canit-i Göl (bugünkü Çarşamba ve Terme) bölgesi ile Niksar ve Sonisa yöresinde hükümran olan Taceddin oğulları ile bugünkü Ünye, Fatsa, Ordu (Bayramlu) ve Giresun yörelerinde hakimiyet kurmuş olan Hacı Emiroğulları (Bayramlu) beylikleri Çepni Türkleri tarafından kurulmuştur.[90]
Çepniler, kurdukları bu beylikler vasıtasıyla Orta Karadeniz’in bir Türk gölü haline gelmesinde hem öncü rol oynamışlar ve hem de yoğun gayret sarfetmişlerdir. Bunların ilk dönemdeki nüfusları bilinmemekle beraber Taceddin’in 1386’da 12.000 adamı,[91] Hacı Emiroğulları Beyi’nin de 1404’de 10.000 atlısı bulunduğu belirtilmektedir.[92] Ordu kazasının diğer bir adı Bayramlu (veya Canik-i Bayram) olup, bu kaza adını Hacı Emiroğulları beyliğinin kurucusu olan Hacı Emir İbrahim Bey’in babası Bayram Bey’den almıştır.[93]
XV ve XVI. asırlarda Ordu kazasında Çepnilere ait müstakil bir cemaat göze çarpmamakla beraber Çepni, Çepnili (2 adet), Çepni Yusuf adlı iskân birimlerinin yanında Mehmed Çepni gibi şahıs isimlerinin varlığı kaza dahilinde bu Türkmen boyunun bulunduğunun önemli bir göstergesidir.[94] 1520 yılı tahrir kayıtlarına göre Çepni adlı köyde 31 hâne, Çepnilü köylerinden birinde 38 hâne, diğer Çepnilü köyünde 1455’de 8, 1613 yılında da 9 hâne, Çepni-Yusuf adlı köyde ise 1520’de 13, 1613’de de 37 hâne müslüman bulunmaktaydı.[95]
Taceddin oğulları beyliğinin hükümran olduğu bölgelerden olan çarşamba (Arım) kazasında Çepnilerle ilgili yer ismine rastlanmamakla beraber 1455 yılı tahririnde 40 yerleşim merkezi karye yerine kabile adıyla kaydedilmesi dikkat çekicidir.[96] 1520 tarihli tahrirde Samsun kazasının Kadıköy adlı iskân birimine tâbi Çepni mezrasına rastlanmaktadır. Bu mezrada 7 hâne bulunmaktaydı.[97] 1431-1432 tarihli bir kayıtta Arvanid sancağında dirlik tasarruf eden ve Canik’ten sürüldüğü belirtilen 12 neferden birinin adı Çepni olarak geçmektedir.[98]
Sümer, Canik sancağı dahilinde hükümran olan Bafra emirleri ve Kubad oğullarının da Çepni olabileceğini belirtmektedir.[99] Bugün Samsun ilinin ilçelerinden olan Alacam’da Çepni adlı bir köy görülmektedir.[100]
Taceddin oğulları beyliğinin hüküm sürdüğü yörelerden biri olan Niksar tahrir kayıtlarında Çepnilerin varlığına işaret olabilecek ibareler sözkonusudur. 1455 tarihli defterde çok sayıda köy ve mezranın hâsıllarının bir bölümü Çepni Bey’in evladlarının malikâne hisseleri idi.[101] Bu kayıtların bir kısmı şöyle idi: “malikâne-i evlâd-ı Hasan Bey veled-i Çepni Bey”,[102] “malikâne: evlâd-ı Çepni Bey”.[103] Yine bazı köylerin gelirlerinin timar olarak “Mustafa Bey veled-i Çepni Bey”’e verildiği görülmektedir.[104] Bunların 1574 tarihli kayıtlarda Çepni Bey’in torunlarına evlatlık vakıf olarak kaydedildiği dikkat çekmektedir.[105] Bu kayıtlardan anlaşıldığına göre Niksar’da Çepni Bey diye anılan bir kişi bulunmaktadır. Bunun oğlu da Hasan Bey’dir. Çepni Beyzâde Hasan Bey’in Niksar şehrinde türbesi olup, şehirde bulunan Ulu Camii bunun yaptırdığı anlaşılmaktadır. Bu cami Çepni Beyzâde Hasan Bey Camii olarak da bilinmektedir. Caminin Danişmendliler Dönemi’nde (1071-1178) inşa edildiği belirtilmektedir. Çepni Bey, Türbesi Eli Çabuk adıyla da anılmaktadır.[106]
Niksar tahrir kayıtlarında dikkat çeken diğer bir husus da Alp Oğuz köyünün hâsılının bir kısmı malikâne olarak Taceddin Bey’in çocuklarının türbesi vakfına ait olmasıdır.[107]
Çorum sancağına tâbi Osmancık kazasına ait Çepni Divanı adıyla kaydedilen bir nâhiye bulunmaktaydı. XVI. yüzyılın son çeyreğinde bu nâhiyeye bağlı 11 köy ve bu köylerde de toplam 2879 kişi iskân etmekteydi. Bu nâhiyenin adını Çepni adlı köyden aldığı anlaşılmaktadır.[108] Yine Osmancık kazasına tâbi Sakız divanı adlı nâhiyede Çepni Özü adıyla anılan bir Türkmen cemaati Alpagut köyünde meskün bulunduğu görülmektedir.[109] Çorum “kabile-i Çepni” kazasının merkezi konumundaki şehir olduğu belirtilmektedir.[110]
1595-1596 (1004) tarihli bir sicil kaydına göre Çorumun mahallerinden biri de Çepni mahallesi idi. Bu mahalle 1827-1828 (1243) tarihli kayıtlarda yer aldığı gibi, bugün de varlığını sürdürmektedir.[111]
Çorum ve Tokat sancakları dahilinde yaşayan ve Hoca hasları mukataasına bağlı Çepni adıyla, anılan bir oymak zikredilmektedir.[112]
1520 yılı tahrir kayıtlarına göre Amasya sancağına bağlı olan ve bugün Samsun ili sınırları içinde bulunan Ladik nâhiyesine tâbi Çepni adlı bir köy bulunmaktaydı. Bu köyde 31 hâne ve 16 mücerred olmak üzere toplam 47 nefer ikamet etmekteydi.[113]
C. Kastamonu ve Bolu Sancaklarında Çepniler
XV ve XVI. asırlarda Kastamonu Sancağı; Kastamonu, Araç, Boyabad, Daday, Devrekâni, Durağan, Göl, Küre, Sinop ve Taşköprü kazalarından meydana geliyordu.[114] Tosya o dönemde Çankırı sancağına tâbi idi.[115]
Bolu sancağı da XVI. asırda Bolu (bugünkü Bolu il merkezi), Çağa (Eski Çağa), Mudurnu, Taraklıborlu (Safranbolu), Gerede, Mengen, Bendereğli (Ereğli), Kıbrus (Kıbrıscık), Konrapa (Düzce iline bağlı Konuralp ilçesi), Dodurga (Sakarya ilinin Akyazı ve Geyve ilçeleri ile Bolu il hududu arasındaki bölge ve civarındaki saha), Yenice (Karabük ilinin Yenice ilçesi ve çevresi), Hızırbey-ili nâm-ı diğer Çarşamba (Zonguldak ilinin Çaycuma ve Devrek ilçeleri), Ulus (Bartın ilinin Ulus, Bartın, Amasra ve Kurucuşile ilçelerinin yayıldığı bölge), Yedidivan (Zonguldak iline bağlı Devrek ilçesinin kuzeyi ile Çaycuma ilçesinin yayıldığı alan, merkezi de Devrek ilçesinin Gökçebey (Tefen) bucağı idi, Onikidivan (Bartın şehir merkezi ve civarındaki saha), Viranşehir (Çankırı ilinin Ovacık ilçesi ile Eskipazar ilçesinin yayıldığı saha) kazaları olmak üzere toplam 16 ayrı idâri birimden oluşmaktaydı.[116]
XVI. yüzyılda fethedilen Kastamonu ve Bolu çevresi Çabanoğulları, bilahare Candaroğulları ve İsfendiyar oğulları beyliklerinin eline geçmiştir.[117]
Kastamonu ve Bolu sancakları Çobanoğulları, Candaroğulları ve İsfendiyaroğulları beyliklerinin hükümran olduğu yöreler olmakla beraber Kastamonu sancağına tâbi Küre kazasında Taceddinoğulları vakfı karye ve zeminleri ile ilgili kayıtlara rastlanması dikkat çekicidir.[118] Kastamonu sancağı kazalarından olan Devrekani, Durağan ve Küre’de birer, Ayandon nâhiyesinde de Çepni adıyla anılan 1530’da 5, 1582’de 6 ayrı köy kaydı bulunmaktaydı.[119] Ayandon (Türkeli, Çatalzeytin) nâhiyesinde Çepni adıyla kaydedilen köylerden 1530 yılında biri, 1582 yılında da ikisi sahilde olduğu belirtilmektedir.[120] 1530’da sancak dahilindeki Çepni adlı köylerde 110 hâne ve 31 mücerred,[121] 1582’de Ayandon ve Durağan kazalarındaki adlı köyde toplam 7 Çepni 192 hâne ve 136 mücerred meskün olduğu görülmektedir.[122]
1530 yılı ayıtlarına göre Çankarı sancağına tâbi Tosya kazasında bulunan Çepni adlı köyde 41 hâne ve 17 mücerredden oluşan bir nüfus ikamet etmekteydi.[123] Bugün Kastamonu iline bağlı Çatalzeytin, Taşköprü ve Tosya ilçelerinde Çepni adını taşıyan birer köy bulunmaktadır.[124]
1530 yılında Bolu sancağına tâbi Bolu kazasında 2, Gerede kazasında 4, Mudurnu kazasında 6, Todurga kazasında 3, Ulus kazasında 2, Çağa kazasında 1 Çepni yer ismi olmak üzere toplam 16 ayrı isim kaydedilmiştir. Bunlardan 9 adedinin Çepni Divanı olduğu görülmektedir.[125] 1582’de de Mudurnu kazasında 4 ayrı Çepni köyünün kaydı bulunmaktaydı.[126] 1530 yılında Bolu sancağında Çepnilerle ilgili yerleşim birimlerinde toplam 189 hâne ve 25 mücerreden oluşan bir nüfus bulunmaktaydı.[127] 1582 yılı kayıtlarında da yalnız Mudurnu’daki dört yerleşim biriminde 283 hâne ve 2 mücerred iskân etmekteydi.[128]
Bolu sancağında XVI. asır tahrir kayıtlarının verdiği bilgilere göre yoğun bir Çepni Türkmen nüfusunun yerleşimi söz konusudur. Bugün de bunların izlerine rastlanmak mümkündür. Nitekim Bolu yer adları içinde Bolu il merkezinde 1, Mudurnu ilçesinde 2 ve Mengen ilçesinde 1 olmak üzere toplam 4 adet Çepni adlı yerleşim birimi bulunmaktadır.[129]
II. Karadeniz Bölgesi Dışındaki Çepniler
Arşiv kayıtlarında Çepnilerin Karadeniz bölgesi dışındaki sancaklara da yerleştikleri anlaşılmaktadır. Nitekim 1439 tarihli Defter-i Vilayet-i Arvanid (Piremedi ve Kosova) adlı Timar Defteri’nde “Vılkaşıneli”’ne tâbi “Çepni” adında bir köy bulunmaktaydı.[130] Rumeli’de Çepnilere en yoğun şekilde Rodoplara rastlanmaktadır. Rodop dağlarının kuzey ve kuzeybatı etekleriyle, batıdan Pirin dağları ve kuzeyden Rila dağları arasında bulunan bölgede 1528 yılında Çepni ve Razlog adlarıyla iki nâhiye vardı. Çepni nâhiyesi bölgenin doğu kısmında yer almaktaydı.[131] Rodop bölgesinde XX. yüzyılın başlarında Çepni adlı bir köyün bulunması[132] Çepnilerin bu bölgede varlıklarını sürdürdüklerini ortaya koymaktadır.
XVI. yüzyılda Gelibolu kazasında Çepni adlı bir idari birim bulunmaktaydı. Buraya birçok köyün tâbi olduğu görülmektedir.[133]
1516 (922) tarihli bir arşiv kaydına göre Biga sancağına bağlı Çepni köyü adında bir yerleşim yeri mevcuttu. Bu köyde 10 hâne nüfus vardı.[134] 1530 tarihli Tahrir Defterinde de Kocaeli sancağına tâbi İznik kazasında “Çepni” adlı bir köy bulunmakta olup burada da 34 hâne, 6 mücerred ve 3 nefer sipahizâde Müslüman ile 7 hâne ve 3 mücerred gebrân yaşamaktaydı.[135] 1543 yılı sicil kayıtlarına göre Gebze-Üsküdar çevresinde Çepnioğulları diye anılan zenginlikleri ile tanınmış geniş bir akrabalar grubu bulunmaktaydı.[136] 1536 tarihinde Karesi sancağına tâbi Giresun nâhiyesinde “Ağaç nâm-ı diğer Çepni” adında 16 hâne, 2 mücerred ve 1 nefer nüfusa sahip bir köy yer almaktaydı.[137] Köyün daha sonraki bir tarihli kaydında biri mu’tak olmak üzere 11 hâne görülmektedir.[138] 1530 yılında aynı sancak dahilinde Edremid kazasına ve Temrezler nâhiyesine bağlı Çepne adıyla birer köy bulunmaktaydı. Bu köylerden yalnız Edremid kazasına tâbi olanda 19 hâne ve 2 mücerred nüfus yaşamaktaydı.[139] 1530 tarihli Hüdavendigâr sancağı kayıtlarına göre sancak dahilinde Kite ve Tuzla kazalarında birer köy, Aydıncık nâhiyesinde bir köy, Göynük kazasında da bir mezra Çepni adını taşımaktaydı. Üç köyde toplam 87 hâne, 5 mücerred 9 nefer ikamet etmekteydi.[140]
XVI. asrın ilk çeyreğinde Hamit sancağına bağlı İrle kazasında bir Çepni cemaati yaşamaktaydı. Bu cemaat 30 hâne, 34 mücerred, 3 sipahizâde, 1 imam ve 2 de meremmatî olmak üzere toplam 70 neferden oluşan bir nüfusa sahipti.[141] 1530 yılında Kütahya kazasına tâbi bir Çepni köyü ve bu köyde 25 hâne, 6 mücerred, 1 imam ve 1 meremmati olmak üzere toplam 3 nefer meskün bulunmaktaydı.[142] Aynı tarihli kayıtlarda Karahisar-ı Sahip sancağına tâbi Karahisar, Sandıklı ve Bolvadin kazalarında Çepni adıyla zikredilen birer köy vardı. Bu köylerden yalnız ikisinde nüfus kaydedilmiş olup, toplam nüfus 62 neferden ibaretti.[143]
Sultanönü sancağına tâbi İnönü nâhiyesinde Çepni adıyla anılan bir köy olup bu köyde 1530 yılında 25 hâne, 3 mücerred, 1 imam ve 1 ehl-i berât olmak üzere toplam 30 neferden oluşan bir nüfus meskün bulunmaktaydı.[144] Aynı tarihte Ankara sancağına tâbi Yabanâbâd kazasına tâbi Çepni adlı köyde 22 hâne, 20 mücerred, 2 sipahizâde ve 1 muhassıldan oluşan bir nüfus yaşamaktaydı.[145]
XVI. asrın son çeyreğinde Çepni köyünde 95 hâne ve 12 mücerredden ibaret bir nüfus ikamet ettiği görülmektedir.[146]
1520’de Konya sancağına ait Eski-il kazasında konar-göçer tâifesi olarak zikredilen bir Çepni cemaati bulunmaktaydı. Bu cemaat 27 hâneden meydana gelen bir nüfusa sahipti.[147] Yine aynı sancağa tâbi Turgut kazasında da 44’ü hâne olmak üzere 55 nefer nüfusa sahip bir Çepni Cemaati göze çarpmaktadır.[148] Konya kazasında bir mezranın gelirinin yarısı Çepni Çavuş adıyla kaydedilen kişinin tasarrufunda idi.[149] Aksaray sancağına tâbi Koçhisar kazasında da 123’ü hâne olmak üzere 133 neferden oluşan bir nüfusa sahip Çepni cemaati bulunuyordu.[150] Beyşehri sancağının Kaşaklu nâhiyesinde Çepni adlı bir köy olup, burada 33’ü hâne olmak üzere 49 nefer bir nüfus iskân etmekteydi.[151] Akşehir sancağının aynı adla anılan kazasında 23’ü hâne olmak üzere 43 nefer nüfusun yaşadığı Çepni adlı bir köyün varlığı sözkonusudur.[152] Larende sancağına tâbi Aladağ kazasında 11’i hâne olmak üzere toplam 15 nefer nüfusun meskun olduğu Çepni adlı bir köy kaydedilmektedir.[153] 1520 tarihli arşiv kayıtlarında Aksaray sancağı nâhiyelerinden olan Karabey’e tâbi Çepni ağıl adlı bir mezraya rastlanmaktadır.[154] Aynı tarihte İç-il sancağına tâbi Mud kazasında 30 hâne ve 23 nefer nüfuslu Çepni adlı bir köy bulunmaktaydı.[155]
1520 tarihli tahrir kayıtlarına göre Sivas sancağına tâbi Tokat kazasının Kilmigad nâhiyesinde Çepni adlı bir mezranın kaydına rastlanmaktadır.[156]
1455 tarihli Tahrir Defteri’nde Sivas’ın merkezine bağlı “Çepni Virani” adlı bir köy bulunmaktaydı.[157] 1520 tarihli kayıtlara göre Sivas kazasında Baş Çepni ve Çepnicik mezraları ile Çepnicik ve Yeniçe Çepni köyleri kayıtlarına rastlanmaktadır. Bu yerleşim birimlerinden yalnız Yenice Çepni köyünde nüfus bulunmaktaydı.[158] Bu köyde 31 hâne ve 13 mücerredden oluşan bir nüfusun meskün olduğu görülmektedir.[159] 1553-1554 tarihli defterde de Sivas’a tâbi “Çepnicik” adlı bir mezranın varlığı dikkat çekmektedir.[160] 1485’te Sivas sancağında Ulu Yörük’e bağlı Çepni bölüğü bulunmaktaydı. Çepniler bu tarihte 2 cemaatten müteşekkildi. Bunların nüfusları 371 hâne ve 52 mücerred olmak üzere toplam 1907 kişiden oluşan bir nüfusları vardı.[161]
1520 yılında “Etrâk-ı Yörükân-ı Büzürk” içinde Çepni bölüğünün 17 kışlağı bulunuyordu. Bu tarihte Çepni yörüklerinin 307 hâne, 17 imam ve 125 mücerredden oluşan toplam 1745 kişilik nüfusları söz konusu idi.[162] 1574 yılında bu Çepni bölüğü 39 cemaatten meydana geliyordu. Çepnilerin bu tarihte 1297 hâne ve 1272 mücerred olmak üzere toplam 7757 kişiden oluşan nüfusları vardı.[163] Faruk Sümer, Sivas sancağı dahilindeki Çepnilerin yurtlarının “Akdağmadeni’nin kuzeyinde, Zile’nin güneyinde, meşhur Çamlıbel’in batısında bulunduğu”nu belirtmektedir.[164]
Sivas ve çevresinde bir beylik kuran Kadı Burhaneddin’in hakimiyet bölgesi içinde “Çepni” adlı bir yer zikredilmektedir ki, bunun Sivas’ın kazalarından biri olduğu ve burada Çepnilerin yaşadığı belirtilmektedir.[165] 1701 (1113) tarihli bir hükümden, Sivas Beylerbeyliği’ne tâbi “Çepni-i Çunkar” adıyla anılan bir kazanın bulunduğu anlaşılmaktadır.[166] XVIII. yüzyılın başlarında aynı kazanın Bozok sancağına bağlı olduğu görülmektedir.[167] XIX. asırda ise “Kabîle-i Çepni ve İhsan hâneleri” adıyla ve Karahisar-ı Behramşah ile birlikte Bozok sancağının bir kazası olarak kaydedilmektedir.[168] Nitekim XVI. yüzyıl tahrir kayıtlarındaki Ulu Yörük’e tâbi Çepnilerin kışlakları ile ilgili yer isimleri incelendiğinde bunların bir bölümünün bugünkü Yozgat iline bağlı Sorkun ilçesi dahilinde olduğu tesbit edilmektedir.[169]
XVI. asırda Bozok (Yozgat) sancağında az sayıda da olsa Çepnilere tesadüf edilmektedir. 1530 yılında Emlak nâhiyesine bağlı Çepni köyünde 34 hâne ve 4 mücerrred meskun bulunmaktaydı. Yine Çiçek Dağı kayıtları içinde Çepni kuyu adıyla anılan bir mezraya tesadüf edilmekteydi.[170] 1575-1576 (983) tarihli tahrir kayıtlarından sancağa tâbi konak-ı Zir nâhiyesinin Çatak kışlası nâm-ı diğer Seydiyar kışlası adlı köyde 42 nefer Çepni yaşamaktaydı. Yine aynı tarihli kayıtlara göre sancağa tâbi Çepni adlı bir köy bulunmaktaydı. Bu köyde 21 hâne ve 3 mücerred müslüman, 41 hâne ve 9 mücerred zimmî olmak üzere toplam 74 nefer ikamet etmekteydi. Adı geçen köy bugün de varlığını sürdürmektedir.[171]
Bazı mühimme kayıtlarından Çepnilerin Erzurum ve Van beylerbeyliklerinde de varlıklarını hissettirdikleri anlaşılıyor. Nitekim XVI. asrın ilk yarısında Erzurum Beylerbeyliği’ne yazılan bir hükümde Çepni tâifesine dirlik verilmemesi istenmektedir. Bu durum Çepnilerin Erzurum bölgesinde de varlıklarını hissettirdiklerini göstermektedir.[172] 29 Zilhicce 978 (14 Mayıs 1571) tarihini taşıyan ve Van beylerbeyine gönderilen hükümde Erciş kalesine gönüllü ihtiyacı olduğu için gönüllü yazılması, ancak “Çepni” ve “Sarılu” tâifesine gedik verilmeyip “Rum yiğitlerine” verilmesi istenmektedir.[173] 14 Rebi’ül-evvel 981 (14 Temmuz 1573) tarihinde Malatya beyine ve Behisni kadısına yazılan bir hükümde, Malatya’ya tâbi Türkmenlerden olan “Çepni tâifesi”’nin yaylaklarına gidip-dönerken yolları üzerinde bulunan köylere ziyâde zulmettiklerinin bildirildiği belirtilmekte ve bunların hepsinin “meclis-i şer’e” ihzâr edilip durumlarının teftişi istenmektedir.[174] Bu Çepni grubu Sivas’ın güneyinde Mancılık, Gürün ve Hekimhan arasında yaylayan Halep-Yeni-il Türkmenlerine (Üsküdar Türkmenleri)[175] dahil olmalıdır. Nitekim Üsküdar Türkmenleri arasında Dil-Çepni adı verilen bir Çepni obası bulunmaktaydı.[176]
Halep (Yeni-il-Üsküdar) Türkmenlerinin kışlak mahalli Halep bölgesi idi. Bu konar-göçer Türkmen topluluğu içinde üç kola ayrılmış bir Çepni oymağı bulunmaktaydı. Bunlardan bir kol 1520 yılında 53 hâne olarak Antep’in kuzeydoğusundaki Rumkale yöresinde, ikinci kol 38 hâneden oluşan nüfusuyla Antakya’nın kuzeyindeki Gündüzlü kazasında, üçüncü kol ise 4 hânelik nüfuslarıyla doğuda yaşamaktaydı. 1536’da Rumkale yöresindeki Çepniler 76 hâne ve 30 mücerred, Gündüzlü kazasındakiler “Başım Kızdılu” adıyla 43 hâne ve 14 mücerredden oluşan nüfusları vardı. 1570 tarihli kayıtlarda Rumkale yöresindeki Çepni nüfusu 397 nefer, “Başım Kızdılu Çepni” adıyla anılan ikinci kol 16 nefer, Bağras kazasında aynı adla anılan grup da 29 neferden ibaret nüfusa sahipti. 1596 tarihli tahrir kayıtlarına göre Çepniler, Halep Türkmenleri’nin “Köpeklü Avşarı” tâifesi arasında üç cemaat olarak varlıklarını sürdürmekteydi. 1596 tarihli tahrir kayıtlarına göre Çepniler, Halep Türkmenleri’nin “Köpeklü Avşarı” grubu arasında üç cemaat halinde bulunmaktaydı. Birinci cemaat Halep yörüklerinden olduğu belirtilmekte ve 118 ağnam sahibi hâne 134 bennak hâne ve 145 mücerredden müteşekkil oldukları kaydedilmektedir. İkinci cemaat “Başım Kızdılu Çepni”adıyla anılmakta olup, bunların 6 ağnam sahibi hâne ve 8 mücerredden oluşan nüfusları vardı. Üçüncü cemaat ise Bagras kazasında olup bunlarda ikinci cemaat gibi anılmakta ve 7’si ağnam sahibi hâne, 14’ü bennak hâne ve 8 mücerredden meydana gelen nüfusları bulunmaktaydı. XVII. Yüzyıl ortalarında Rumkale yöresindeki Çepniler Rumkale’de 7 ayrı mahallede meskun bulundukları ve bunların “Oturak Çepni” adıyla anıldıkları, nüfuslarının da 210 bennak ve 85 mücerred olmak üzere toplam 295 neferden oluştuğu görülmektedir.[177] “Başım Kızdılu” diye anılan diğer Çepni kolları bu tarihte 30 bennak ve 20 mücerred nüfusa sahip olup, bunların Aydın ve Saruhan sancaklarında yaşadıkları anlaşılmaktadır.[178]
1691 tarihli bir hükümde Rakka eyâletine iskânları istenilen birbirinden ayrı iki Çepni oymağı bulunmaktaydı.[179] Bunlardan biri Halep Türkmenleri, diğeri de Ankara sancağının Keskin kazasında bulunan Bozulus Türkmenlerine bağlı gruptu.[180] Bu Çepni teşekkülleri Urfa sancağının Bazabad nâhiyesinin Yassıca köyüne iskan edildikleri anlaşılmaktadır.[181] Bozulus Türkmenleri Diyarbekir bölgesinde yaşamaktaydı. Bu Türkmen grubu yazın Erzurum-Erzincan arasında yaylamakta, kışın da Mardin’in güneyinde kışlamaktaydı. Bu Türkmen tâifesi çeşitli baskılar sonucu 1613’te Orta Anadolu’ya göç etmek zorunda kalmıştır.[182] Diyarbekir havalisinde kalan Bozulus tâifesine tâbi Çepniler de Rakka’ya iskân için gönderilmiş, ancak daha önce iskâna tâbi tutulan akrabaları ile birlikte iskan mahallinden kaçmışlardır. Başlarında Kantemir kethuda olduğu için “Kandemir Çepnisi” olarak anılmışlardır. Bunların iskân yerlerine geri götürülmesi mümkün olmayınca Vilâyet-i Rum’daki Bozulus’a ilhak edildikleri anlaşılmaktadır.[183]
Orta Anadolu’da bulunan Kandemir Çepnileri XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Rakka’ya iskân edilmek istenmişlerse de iskân yerlerine gitmemek için Bergama, Aydın, Saruhan ve Hüsrev Paşa Hanı taraflarına göç etmişlerdir.[184] Bunlar 1739 yılında Aydın Vilâyetine tâbi Saruhan (Manisa) sancağının Selendi kazasına tâbi Darıbükü adlı yere iskân edilmişlerdir.[185] Kandemir Çepnileri yerleştirildikleri yerden ayrılarak şakavette bulunduklarından dolayı eski yerlerine yerleştirilmelerinin istendiği görülmektedir.[186] 1838 tarihli bir hükümde Yörükân tâifesinden Çepni aşiretinin eskiden beri Saruhan sancağının Balat “eyâletinde” iskân ederken, bir süreden beri Karesi sancağı kazalarıyla Hüdavendigâr sancağı kazalarından Soma ve Kızılağaç kazası dahilinde gezip tozdukları ve şekavette bulunduklarından asıl iskan yerleri olan Balat’a yerleştirilmeleri istenmektedir.[187] XVI. Ve XVII. asır Manisa sicillerine göre; Saruhan sancağındaki Çepniler, İzzeddin köyü, Sakaaltı adlı mahal, Ilıca nâhiyesi, Belen’de Sazobası ve Palamud nâhiyesinde yaşamaktaydılar.[188] Bugün Kandemir Çepnilerinin Manisa’nın Soma ilçesinin on-onbeş köyünde ikamet ettikleri belirtilmektedir.[189]
Balıkesir yöresinde henüz yerleşik hayata geçmemiş Çepni topluluklarına ilk olarak 1726 tarihli sicil kayıtlarında rastlanmaktadır. Bunların Kantemir Çepnileri’nden olduğu Balıkesir’in Bigadiç ilçesinin el yapan köyünden Kamil Ağazâde Hasan Çavuş’un elinde bulunan 1201 (1786) tarihli berattan anlaşılmaktadır.[190] Balıkesir; Bergama ve Manisa yörelerinde yarı göçebe olarak yaşayan Çepnilerin bir asır önce Ahmet Vefik Paşa tarafından yerleşik hayata geçirilmiştir.[191] Bugün Balıkesir ilinde 30, İzmir’de 9, Manisa’da 11 ve Aydın ilinde 4 köy Çepnilerle meskun bulunmaktadır.[192]
Adana sancağının Sarı Çam nâhiyesinde, Kanuni Dönemi’ne ait kayıtlarda Ramazanlı ulusunun içinde iki küçük şubeden oluşan Çepni topluluğuna rastlanmaktadır. Bu topluluklardan biri Mesudlu adını taşımaktadır. Her iki Çepni topluluğunun 1547’deki toplam nüfusu 29 hâne ve 8 mücerred olmak üzere 37 neferden meydana gelmekteydi.[193]
1530 tarihli tahrir kayıtlarına göre; Maraş sancağında Yörükan-ı Zülkadiriye tâifesi arasında 28 hânelik nüfusa sahip Çepni cemaati yer almaktaydı.[194] Bu cemaat Yenicekale’de yaylayıp Maraş Seküsü yakınlarında kışlamaktaydı. XVI. asrın sonlarında Çepni cemaatinin 18’i bennak ve 16’sı da mücerred olmak üzere 34 neferden oluşan bir nüfusu bulunmaktaydı.[195]
1720 yılında Maraş eyâletinde bulunan Receblü Afşari’na tâbi Çepnilerden 50 hâne Harran Ovası’na bölgeyi eşkiyadan korumak ve ziraatle uğraşmak üzere iskân edilmiştir.[196] 1530 yılı kayıtlarına göre Maraş sancağının Aladinek nâhiyesinde Çepni adlı bir köy bulunmaktaydı. Bu köyde Cerid tâifesi ziraat etmekteydi.[197] Dulkadiroğulları devrinde Elbistan mıntıkasında veya ona yakın bir yerde Çepni adıyla anılan bir kalenin bulunduğu belirtilmektedir.[198]
1530 tarihli kayıtlarda Kiğı sancağında Çepni adıyla anılan bir mezraya rastlanmaktadır.[199]
Cevdet Türkay, XV-XIX. yüzyıl Osmanlı arşiv vesikalarına dayanarak Osmanlı Devleti sınırları dahilinde Çepni, Çepni-i Çunkar, Çepniyan, Çepnilü, Çepnibor, Çepni Kandemir ve Çepnihacılı adlarıyla anılan Çepni adlı Türk boyunun yaşadığını belirtmektedir. Bunların Osmanlı Devleti’nin Trabzon, Karesi, Sivas, Tokat, Aksaray, Urfa, Saruhan, Kefe, Karahisar-ı Şarkî, Kocaeli, Kayseri, Adana, Çıldır, Erzurum, Kars, Ahıska, Haleb, Aydın, Kütahya, Akşehir, Canik, Hamid, İçel, Bozok ve Maraş sancakları, Karaman eyâleti, Soma, Rumkale, Birecik, Dimetoka (Paşa sancağında) ve Mudanya kazalarında oturduklarını kaydetmektedir.[200] Yusuf Halaçoğlu da; Çepnilerin Halep Türkmenleri içinde olarak Rakka, Bozulus Türkmenlerine bağlı olarak Ankara’nın Keskin kazasında, Balıkesir, Manisa, Aydın, Trabzon, Giresun, Torul, Görele, Kürtün, Maraş, Adana, Konya, Şerefli Koçhisar, Çorum ve Gölhisar’da yaşadıklarını belirtmektedir.[201]
XVI ve XVII. asırlarda yalnız Anadolu ve Rumeli’de değil, aynı zamanda İran’da da Çepnilere tesadüf edilmektedir. Safevi lideri Şah Tahmasb zamanında Safevi korucuları yani hassa askerleri arasında Çepniler de vardı. Tahmasb’ın ilk yıllarında Çepnilerin beyi Maksud Bey idi. 1546’da Çepni korucularının başı Şah Kulu olup, bunun aynı tarihte Gürcistan üzerine yapılan sefere kaldığı anlaşılmaktadır. 1548’de Van hâkimi olan Şah Ali Sultan da Çepni idi. Şah Tahmasb döneminde Çepnilerden Süleyman Çelebi Şirvan’da dirliğe sahip olup, Urmiye hâkimi olduğu görülmektedir. Tahmasb’ın ölümü esnasında (1576) Çepnilerden Celaloğlu Muhammed Sultan ile Dönmez Sultan ve Mahmud Halife Karabağ’da olup Gürcüler ile savaşıyorlardı. Bu üç şahsın dirliği Kuzey Azerbaycan’daki Karabağ yöresinde bulunmaktaydı. Şah Abbas Devri’nde (1590-1628) Çepnilerin ileri gelenleri arasında Uğurlu Sultan ile Murad Han Sultan görülmektedir. Bunlardan Uğurlu Sultan 1014 (1605-1606)’te Fumen hâkimi bulunuyordu. Şah Abbas döneminde Çepnilerin büyük bir kısmı veya tamamının Hazar Denizi kıyısında bulunan ormanlık ve rutubetli Gilân bölgesine göç ettirildikleri belirtilmektedir. Şah Abbas’ın 1628’de ve fatından sonra Çepnilerle ilgili bir bilgiye tesadüf edilmemektedir.[202]
III. Çepnilerde İnanç
Mehmed Aşık, Trabzon bölgesindeki Çepnilerin râfizî (alevî) olduklarını ifâde etmektedir.[203] XV ve XVI. yüzyıla ait arşiv kayıtlarında Mehmed Aşık’ı doğrulayan bir bilgi bulunmamaktadır. Bunun aksine “Kızılbaş Fetreti” sırasında ve Çaldıran seferinde Trabzon sancağındaki Çepnilerin büyük yararlıklar gösterdikleri ve bu yüzden bunların bazı vergiler den muaf tutuldukları[204] ve bir kısmına da dirlik verildiği görülmektedir.[205]
Yine Giresun ve Kürtün’de yaşayan çok sayıdaki Çepni’nin Giresun, Kürtün ve Ordu’da bulunan cami, tekke ve zaviyelerde çeşitli hizmetlerde bulunmaları, içlerinde çok sayıda fakihin yer alması ve nüfusu az olan köylerde bile imam, hatip ve müezzinin bulunması onların kızılbaş olmadıklarının delilidir.
Yine alevilerin kullanmadıkları Bekir, Ömer ve Osman gibi şahıs ve baba adlarını, Karadeniz Çepnileri’nin fazla sayıda kullanmaları[206] bunların alevi veya kızılbaş olmadıklarının göstergesidir. Bunların 1486’dan önce de bu isimleri baba adı olarak kullanmaları bunların Osmanlı fethinden sonra sunnileştirildikleri[207] düşüncesini de çürütmektedir.
Ege bölgesindeki bazı Çepniler dışında, İç Anadolu ve Karadeniz bölgesindeki Çepniler de Sunnî idi.[208]
Sonuç
XIII. asırdan itibaren kaynaklarda görülen Çepniler başta Karadeniz bölgesi olmak üzere Anadolu’da ve azda olsa Rumeli’de varlıklarını hissettirmişlerdir. Nüfus bakımından en yoğun olarak yaşadıkları bölge Karadeniz bölgesidir. Karadeniz bölgesinde de Trabzon sancağında nüfus yoğunluğu bakımından birinci sırada yer almaktadırlar.
Karadeniz Bölgesi’ndeki Çepnilerin tamamının yerleşik hayata geçmelerine karşılık, diğer bölgelerdekilerin büyük kısmı yarı göçebe bir hayat yaşamaktaydı. Yarı göçebe durumunda olan Çepnilerin Anadolu’ya gelişlerinden itibaren yerleşik hayata geçmeleri için yoğun gayret sarfedilmiştir. Ancak, bunların tamamının yerleşik hayata geçirilmesi XIX. asrın sonlarına doğru gerçekleşebilmiştir.
XV. ve XVI. asır tahrir kayıtlarında Çepnilere ait çok sayıda yer adının tesbiti ve bugün de bunların büyük bir bölümünün varlığı, Anadolu’nun bir Türk Yurdu haline gelmesinde Çepnilerin önemli bir rol oynadıklarının göstergesidir.
Yrd. Doç. Dr. M. Hanefi BOSTAN
Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi /Türkiye
Alıntı Kaynağı: Türkler, Cilt: 6 Sayfa: 299-311